محوطه‌ها و بناهای باستانی که تاریخ چندین هزارساله ایران را نمایندگی می‌کنند، در بیش از چهار دهه اخیر به دلیل دشمنی آشکار حاکمیت با نمادهای ملی به‌طور فزاینده‌ای در معرض خطر نابودی قرار گرفته‌اند و دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی به روش‌های سازمان‌یافته‌ کمر به تخریب این یادگارهای تاریخی بسته‌اند؛ به‌ طوری‌ که گاهی با ادعای نبود اعتبار و بودجه کافی، آثار باستانی را به حال خود رها می‌کنند تا فرسوده و ویران شوند و گاه نیز به نام «مرمت»، تیشه بر ریشه بنیان‌های تاریخی آن‌ها می‌زنند. در مواردی نیز محوطه‌های تاریخی ایران به مصادره نهادهای نظامی و امنیتی درآمده‌اند.

در این گزارش به‌طور خلاصه وضعیت شش اثر باستانی ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی را مرور خواهیم کرد: پاسارگاد، تخت‌ جمشید، نقش رستم، قلعه فلک‌الافلاک، بیستون و ارگ بم. هرچند این‌ها تنها برخی یادگارهای به‌جامانده از ایران باستان‌اند که اینک در نتیجه نبود بودجه کافی، مرمت‌های غیراصولی، دخالت‌های انسانی و مصادره، خطر نابودی و تخریب آن‌ها را تهدید می‌کند.

پاسارگاد؛ وحشت حکومت از آرامگاه کوروش

میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی به‌جامانده از دوران هخامنشیان است. این مجموعه آرامگاه کوروش بزرگ، پاسارگاد، باغ پادشاهی، آرامگاه کمبوجیه، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کوشک‌ها، کاروانسرا و چندین اثر دیگر باستانی را در خود جای داده است.  

پاسارگاد تیرماه سال ۱۳۸۳ در جریان برگزاری نشست یونسکو در چین به دلیل دارا بودن شاخص‌های میراث جهانی با رای مثبت همه اعضا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. مجموعه پاسارگاد شکوه پادشاهی هخامنشیان در ایران را یادآوری می‌کند و اوج معماری باستانی ایران را به نمایش می‌گذارد. آرامگاه کوروش در این محوطه باستانی نیز یکی از منحصربه‌فردترین معماری‌های باستانی ایران را نشان می‌دهد. این محوطه باستانی در طول سال‌های پس از انقلاب فرازونشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته و  نبود بودجه کافی برای نگهداری و مرمت آن بارها خبرساز شده است.

به‌تازگی‌ نیز عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی جمهوری اسلامی، ادعا کرده مردم شهر پاسارگاد از اینکه به دلیل وجود آرامگاه کوروش نمی‌توانند در محوطه اطرف آن ساخت‌وساز کنند، «بیچاره» شده‌اند. او وعده داد که این مشکل را «برطرف» خواهد کرد.

جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های گذشته همواره از حضور مردم در مناسبت‌های خاص کنار آرامگاه کوروش ممانعت کرده است و اینک نیز با چراغ سبز وزیر میراث فرهنگی قصد دارد با ادعای دفاع از حقوق شهروندان به حریم این اثر تاریخی نیز تعرض کند.

تخت جمشید؛ یادگار دوران شکوه ایرانیان

اسناد تاریخی نشان می‌دهند که پیشینه تخت‌ جمشید به دو هزار و ۵۰۰ سال پیش و به دوران پادشاهی داریوش بزرگ در ایران بازمی‌گردد. داریوش بزرگ بیشترین سهم را در ساخت تخت جمشید یا همان پارسه داشت، اما پس از او نیز فرایند ساخت تخت جمشید به دستور دیگر پادشاهان هخامنشی ادامه یافت.

تخت جمشید در مرودشت استان فارس واقع است و سالانه هزاران نفر از علاقه‌مندان تاریخ را به خود فرا می‌خواند. این محوطه باستانی که هنوز هم ابعاد ناشناخته بسیاری دارد، پس از وقوع انقلاب اسلامی آماج تهدید، تخریب و سرقت قرار گرفت اما مسئولان جمهوری اسلامی نه‌‌تنها هیچ‌گاه به درخواست‌های مردم برای نگهداری این اثر باستانی اعتنا نکردند، که بودجه نگهداری آن را نیز به‌تناوب کاهش دادند.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید پیش‌تر گفته بود که سودای یافتن گنج در ستون‌های این محوطه باستانی موجب شده که برخی افراد اطراف کتیبه‌ها را خالی کنند که در نتیجه این کار این اثر باستانی آسیب دیده است. پیش از آن نیز موضوع سرقت از تخت جمشید و ربوده شدن سر سرباز هخامنشی خبرساز شده بود.

کارشناسان بارها تاکید کرده‌اند که بودجه نگهداری تخت جمشید نه‌تنها برای مرمت این محوطه باستانی کافی نیست بلکه هزینه‌های نگهداری آن را هم تامین نمی‌کند. این وضعیت تا جایی پیش رفته است که مرمت تخت جمشید در سال‌های گذشته با کمک و حمایت گروه مرمتگران بدون مرز و با مصالحی که آن‌ها از کشورهای دیگر به ایران آوردند، انجام شد.  

پایگاه داده‌‌های باز ایران پیش‌تر در گزارشی اعلام کرده بود که میزان بودجه عمرانی مقبره روح‌الله خمینی، پنج برابر کل بودجه عمرانی است که در تقریبا سه دهه گذشته به مرمت تخت جمشید و پاسارگاد اختصاص یافته است.

نقش رستم و خطر جدی فرونشست زمین

مجموعه باستانی نقش رستم در شمال شهرستان مرودشت استان فارس قرار دارد و یادگاری به‌جامانده از سه دوره تاریخی عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است که قدمت آن به حدود هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.

علاوه بر قدمت تاریخی، این مجموعه باستانی به دلیل اینکه آثار و یادگارهای ایران باستان از سه دوره تاریخی را در خود جای داده‌ است، اهمیتی چند برابر دارد. نقش‌برجسته رستم و بنای سنگی کعبه زرتشت پیام‌آور پندارنیک، کردار نیک و گفتار نیک در ایران از آن جمله‌اند.

در این محوطه باستانی، داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم، چهار پادشاه سلسله هخامنشی، به خاک سپرده شده‌اند. از طرفی، وجود سنگ‌نگاره‌های متعلق به عصر ساسانیان در این محوطه ردپای این سلسله را هم در نقش رستم اثبات می‌کند.

جست‌وجو در منابع تاریخی حاکی از آن است که این محوطه ابتدا «سه‌گنبدان» یا «دوگنبدان» نام داشت ولی پس از اینکه ایرانیان رستم، پهلوان اسطوره‌ای شاهنامه فردوسی، و سنگ‌نگاره‌های ساسانی در این منطقه را به هم مرتبط دانستند، به «نقش رستم» تغییر نام یافت.

محوطه باستانی نقش رستم اینک در سایه بی‌اعتنایی عامدانه مقام‌های جمهوری اسلامی تا ویرانی کامل فاصله چندانی ندارد. بیشتر از یک دهه است که کارشناسان یک‌صدا هشدار می‌دهند فرونشست زمین در استان فارس مجموعه تاریخی نقش رستم را تهدید می‌کند. به‌رغم این هشدارها که در یکی‌ دو سال اخیر به شکل فزاینده‌ای بیشتر شد، مقام‌های جمهوری اسلامی نه در جهت جلوگیری از تخریب این محوطه تاریخی اقدام موثری انجام دادند و نه برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی پیرامون آن را متوقف کرده‌اند.

نخستین شکاف‌ها در محوطه تاریخی نقش رستم از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد. پس از آن، خطر تخریب این یادگار تاریخ باستان ایران به‌تدریج افزایش یافت، به‌ طوری‌ که حالا به مرز ویرانی رسیده است.

پیش‌تر علی بیت‌اللهی، رئیس بخش مخاطرات مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، تصاویری از آثار فرونشست زمین در محوطه اطراف تخت جمشید و مجموعه تاریخی نقش رستم در حساب کاربری‌اش در اینستاگرام منتشر کرده و نوشته بود: «مرمت آثار تاریخی آسیب‌دیده ناشی از فرونشست زمین بسیار مشکل و تقریبا نشدنی و گاه با از بین رفتن ارزش تاریخی آن همراه است.»

قلعه فلک‌الافلاک؛ در مصادره سپاه پاسداران

قلعه فلک‌الافلاک روی تپه‌ای در مرکز شهر خرم‌آباد واقع است. ساسانیان وقتی شهر «شاپورخواست» را در محدوده شهر فعلی خرم‌آباد ساختند، در مرکز آن دژی بنا کردند که کاربرد نظامی و حکومتی داشت. این قلعه در قرن چهارم هجری مقر حکومت آل حسنویه بود. در دوران آل‌بویه نیز به محل استقرار سران گنجور تبدیل شد. خاندان بدر در قرن چهارم از آن به عنوان خزانه دولتی استفاده کردند و مدتی نیز اتابکان لر در آن اقامت داشتند. تا اینکه در دوران صفویه والیان لرستان به آنجا رفتند.

فلک‌الافلاک در دوران قاجاریه محل نگهداری زندانیان عشایر بود تا اینکه در سال ۱۳۴۹  به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، سپاه پاسداران موزه مردم‌شناسی فلک‌الافلاک را تصرف کرد و یک پادگان نظامی در مجاورت آن ساخت.

قلعه تاریخی فلک‌الافلاک تمام پیش‌شرط‌های تاریخی و فرهنگی لازم برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو را دارد اما به دلیل آنچه در بیش از چهار دهه اخیر بر سر این قلعه تاریخی آمده، ثبت جهانی آن به تعویق افتاده است و مصادره بخش‌های مهمی از قلعه فلک‌الافلاک به نفع سپاه و ساخته شدن بناهای بلندمرتبه در حریم این محوطه تاریخی از عواملی‌اند که ثبت این اثر تاریخی را به تاخیر انداخته‌اند.

سپاه پاسداران سال ۱۳۹۹ پس از حدود چهار دهه مصادره فلک‌الافلاک، در نهایت با دریافت ۶۹ میلیارد تومان پول از دولت پذیرفت که این محوطه تاریخی را آزاد کند؛ اما به‌رغم گذشت حدود سه سال از این توافق، همچنان از تحویل بخش‌های مصادره‌‌ای خودداری می‌کند.

اواخر آذرماه ۱۴۰۰ پس از سفر ابراهیم رئیسی به استان لرستان، رسانه‌های دولتی ادعا کردند که با حضور رئیس دولت سیزدهم محوطه فلک‌الافلاک از اماکن نظامی آزادسازی می‌شود و این میراث تاریخی به‌زودی به ثبت جهانی می‌رسد.

حدود دو سال پس از این ادعای رسانه‌های دولتی، عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی لرستان، افشا کرد که نه اعتبار موردنیاز این اثر باستانی تامین شده، نه سپاه پاسداران بخش‌های مصادره‌ای را تخلیه کرده‌ و نه در جهت ثبت جهانی فلک‌الافلاک اقدام موثری انجام شده است.

او گفت: «بخش‌هایی از عرصه و حریم قلعه فلک‌الافلاک که در دست سپاه بود، با وجود اینکه سندش به نام میراث ‌فرهنگی خورده، هنوز به ما تحویل داده نشده است.»

پیش‌تر سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی اعلام کرده بود که قلعه فلک‌الافلاک در سال‌های اول انقلاب اسلامی محل نگهداری زندانیان سیاسی بود و تعدادی از این قربانیان کشتار زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ از آنجا به محل اعدام فرستاده شدند.

بیستون؛ نشت آب در یادگار ارزشمند دوران پارینه‌سنگی

مجسمه هرکول، سنگ‌نبشته بیستون، کاروانسرای شاه‌عباسی و نقش برجسته داریوش تنها برخی یادگارهای به‌جامانده از دوران‌های تاریخی مختلف در محوطه تاریخی بیستون‌اند. این سایت تاریخی و باستانی که آثاری از دوره‌های پارینه‌سنگی، پیش از اسلام و بعد از اسلامی را در خود جای داده، در دامنه کوه بیستون در کنار راه باستانی کرمانشاه به همدان واقع است. آثار این مجموعه در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده‌اند. سنگ‌نبشته بیستون نیز به عنوان بزرگ‌ترین سنگ‌نبشته تاریخی بشر در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت‌ است.

این محوطه تاریخی نیز مانند دیگر یادگارهای به‌جامانده از ایران باستان در سال‌های پس از انقلاب با خطر نابودی و تخریب روبرو بود. پیش‌تر کارشناسان درباره آسیب‌های ناشی از نشت آب به بزر‌گ‌ترین کتیبه جهان هشدار داده بودند. مسئله احداث تله‌کابین و ساخت‌وساز در حریم محوطه بیستون نیز ثبت جهانی طاق‌بستان و بیستون را با چالش مواجه کرده است.

ارگ بم؛ دو دهه انتظار برای تخصیص بودجه مرمت

پیشینه تاریخی ارگ بم نیز به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد؛ هرچند داده‌های تاریخی مربوط به قدمت آن هنوز هم در حال واکاوی است و برخی باستان‌شناسان این بنا را مربوط به دوران اشکانیان می‌دانند. ارگ بم پس از اسلام طی قرن‌های هفتم تا یازدهم به عنوان چهارراهی در مسیر جاده ابریشم اهمیت داشت.

این بنای باستانی در استان کرمان بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان است که تا قبل از وقوع زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲ در بم وضعیت مناسبی داشت اما زلزله ارگ بم را از فهرست میراث جهانی خارج کرد و در فهرست میراث در خطر جهان قرار داد. عملیات مرمت ارگ بم از همان روزهای ابتدایی پس از زلزله آغاز شد و در نهایت نیز کمیته بین‌المللی یونسکو در سال ۱۳۹۲ ارگ بم را از فهرست میراث در خطر جهانی خارج کرد اما این به معنای پایان مرمت ارگ بم نبود.

حالا با گذشت بیش از دو دهه از وقوع زلزله بم، آن‌طور که مسئولان می‌گویند هنوز ۱۰ درصد مرمت و بازسازی ارگ بم باقی‌مانده و اتمام کار فقط تنها به شرطی امکان‌پذیر است که بودجه آن تامین شود.

تخریب آثار باستانی در دولت ابراهیم رئیسی

آنچه به‌طور خلاصه درباره وضعیت پاسارگاد، تخت جمشید، نقش رستم، قلعه فلک‌الافلاک، بیستون و ارگ بم گفته شد، دیگر آثار تاریخی و باستانی ایران را نیز شامل می‌شود. تنها در یک سال اخیر، بارها درباره نابودی و تخریب آثار تاریخی و باستانی ایران در نتیجه نبود بودجه کافی و مرمت‌های غیرکارشناسی، اخباری منتشر شده است. تخریب معبد باستانی آناهیتا به دلیل اختصاص نیافتن بودجه کافی در استان کرمانشاه از آن جمله است. این خبر را به‌تازگی، مرتضی گراوند، مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتا، اعلام کرد و گفت که خطر تخریب سنگ‌ها، ستون‌ها و سرستون‌ها این بنای باستانی را تهدید می‌کند.

معبد باستانی آناهیتا یکی از منحصربه‌فردترین بناهای سنگی ایران است و تاکنون تنها دو فصل کاوش در آن انجام شده و هنوز بخش‌هایی از ساختار و چارچوب معبد ناشناخته است. به گفته مرتضی گراوند، «اگر در طول همین دو دهه گذشته سالی حدود ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان به این اثر اختصاص می‌دادند، و هر سال هم تنها یک کاوش باستان‌شناسی در آن انجام می‌شد، تاکنون بخش اعظم اثر از دل خاک و نخاله‌های انباشته روی آن بیرون آمده بود اما حالا فقط برای انجام دادن یک فصل کاوش باستان‌شناسی در این بنای تاریخی، به حدود یک تا ۱.۵ میلیارد تومان اعتبار نیاز است».

اوایل بهمن‌ماه، حسین مرادی، سرپرست گروه باستان‌شناسی شهر سوخته، نیز خبر داد که راه‌آهن زاهدان‌ــ‌زابل از دشت سیستان و محدوده و منظر شهر سوخته عبور می‌کند؛ اما مجتبی سعادتیان، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان، ادعا کرد که راه‌آهن زاهدان به مشهد پیوست محیط‌ زیستی دارد و گروه‌های باستان‌شناسی در منطقه بررسی این محوطه را آغاز کرده‌اند.

پیش از آن نیز باستان‌شناسان درباره عبور مترو اصفهان از حریم مسجد عتیق اصفهان، که هسته اصلی و مرکزی این شهر را تشکیل می‌دهد، اعتراض کرده و گفته بودند که سفالینه‌های باستانی و تاریخی در حریم مسجد کشف شده‌اند ولی مقام‌های این شهر ادعا کردند که اشیای یافت‌شده متعلق به دوران قاجار و پهلوی بوده‌اند و ارزش تاریخی نداشتند.

اواخر آذرماه، تاراج اسناد غار تاریخی هستیجان و تخریب بخش‌هایی از آن خبرساز شد. هستیجان غاری در شهرستان دلیجان از توابع استان مرکزی است که کاوش‌های باستانی درباره پیشینه آن ما را به اواخر دوران ساسانیان می‌رساند.

پیش از آن نیز قیرگونی پل شهرستان اصفهان که پیشینه آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، در کانون توجه قرار گرفته بود. به گفته کارشناسان، قیرگونی این پل ممکن است به تخریب آن منجر شود اما مدیران میراث فرهنگی مدعی‌اند آنچه انجام داده‌اند اصولی است.

اواخر آبان پس از فراگیر شدن تصاویر مربوط به مرمت غیراصولی دیواره غربی سازه‌های آبی شوشتر، امین مهدوی‌کیا، مدیر پایگاه جهانی شوشتر، مدعی شد که جداره سیمانی موقت است و پس از اتمام استحکام‌بخشی، یک لایه نانو همچون جداره‌های سنگی پیرامون، روی سطح دیواره بتنی تثبیت‌شده پاشیده می‌شود.

رئیس پایگاه جهانی شوشتر در توجیه دیوارکشی سیمانی سازه‌های آبی شوشتر نیز گفت که این دیوار به حرکت درآمده بود و در حال رانش بود و هر لحظه امکان ریزش آن وجود داشت.

سازه‌های آبی شوشتر مجموعه‌ای از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، کانال‌ها، آبشارها و تونل‌های هدایت آب است که به‌صورت سیستم به‌هم‌پیوسته هیدرولیکی کار می‌کنند. این سازه‌ها در واقع ابتکار عمل ایرانیان دوران هخامنشیان را در بهره‌گیری و بهره‌وری مناسب آب نشان می‌دهند. هر ۱۳ اثر که در فاصله کمی از یکدیگر در شهر شوشتر واقع‌اند، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

تبدیل بخش باستانی انشان به محل رهاسازی زباله، تخریب محوطه تاریخی حسین‌آباد در محل احداث پتروشیمی میانکاله، زیر آب بردن روستای هفت‌هزار ساله با آبگیری سد چپرآباد و نابودی آثار تاریخی در نتیجه آبگیری سد چم‌شیر نیز تنها برخی از خبرهای مربوط به آثار تاریخی و باستانی ایران‌اند که در یک سال اخیر منتشر شده‌اند.

تعارض منافع جمهوری اسلامی با یادگارهای تاریخی، ملی و باستانی ایران از همان روزهای ابتدایی وقوع انقلاب اسلامی و پس از آن آغاز شد که روح‌الله خمینی علیه ملی‌گرایی شمشیرش را رو بست و آن را «اساس بدبختی» مسلمانان دانست. با این حال، اینک با روی کار آمدن دولت منصوب علی خامنه‌ای، دشمنی جمهوری اسلامی با میراث ملی و تاریخی ایران بیش از هر زمان دیگری آشکار شده و آثار تاریخی و باستانی ایران را به‌شکلی مضاعف در معرض خطر نابودی قرار داده است.