شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهوری ازبکستان، از سازمان ملل متحد خواسته است که همکاری با افغانستان را احیا کند و روابط کاری با افغانستان داشته باشد. او روز جمعه ۳ آذر (۲۴ نوامبر) در سخنرانی در برنامه ویژه سازمان ملل متحد برای اقتصادهای آسیای مرکزی گفت که افغانستان بخشی جدایی‌ناپذیر از آسیای مرکزی است و نقش این کشور در برقراری ثبات در منطقه حیاتی است.

او گفت: «نمی‌توانیم این کشور را با مشکلاتش تنها بگذاریم. بدون مشارکت دولت کنونی [رژیم طالبان] در گفت‌وگوهای بین‌المللی نمی‌توان به نتیجه‌ای مثبت دست یافت.» 

رئیس‌جمهوری ازبکستان از کشورهای دیگر خواست که همکارهای منطقه‌ای را تقویت کنند و برای مقابله همه‌جانبه با چالش‌های موجود بکوشند.

از زمان تسلط مجدد طالبان در افغانستان در اوت ۲۰۲۱، ازبکستان روابط نزدیکی با این گروه برقرار کرده است. این در حالی است که رژیم طالبان با بحران مشروعیت در داخل و خارج مواجه است. در نظام جمهوری مورد حمایت کشورهای غربی، دولت ازبکستان با طالبان تماس برقرار کرده بود و در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نیز میزان هیئت‌های طالبان بود. در آن زمان، ازبکستان از هئیت‌های طالبان پذیرایی رسمی کرده بود.

در سال ۲۰۲۲،‌ دو بار از خاک افغانستان زیر حاکمیت طالبان با آرپی‌جی به ازبکستان حمله‌ شد. شاخه خراسان دولت اسلامی (داعش) مسئولیت این حمله‌ها را بر عهده گرفت، اما پس از آن، طالبان بر تامین امنیت استان‌های مرزی با ازبکستان تاکید کردند. افزون بر داعش، گروه «تحریک اسلامی ازبکستان» نیز در افغانستان حضور دارد. در پی به قدرت رسیدن طالبان و برقراری روابط نزدیک آن‌ها با دولت ازبکستان، اعضای تحریک اسلامی ازبکستان از ترس طالبان پراکنده شدند و نگرانی‌هایی از احتمال پیوستن آنان به گروه داعش مطرح شد.

کشورهای آسیای مرکزی از رشد بنیادگرایی و افراط‌گرایی اسلامی نگران‌اند. شماری از شهروندان این کشورها دوشادوش داعش در خاورمیانه جنگیده‌اند و پس از شکست خوردن داعش یا به کشورهایشان برگشته‌اند یا قصد این کار را دارند.

به استثنای شاخه خراسان دولت اسلامی (داعش) که تهدیدی جدی برای حکومت طالبان است، طالبان با هیچ گروه جهادی و افراط‌گرای اسلامی مبارزه نکرده‌اند. رژیم طالبان به درخواست پاکستان، یکی از بزرگ‌ترین حامیان‌ این گروه، برای مهار تهدید تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) پاسخ مثبت نداده‌ است و به دولت پاکستان گفته است که تی‌تی‌پی مشکل داخلی آن دولت است و خودش باید آن را حل کند. هرچند کشورهای آسیای میانه و به‌ویژه ازبکستان حساب ویژه‌ای برای رژیم طالبان باز کرده و خواستار مبارزه با تروریسم شده‌اند، بعید به نظر می‌رسد که طالبان به خواست دولت ازبکستان با این گروه‌ها مبارزه کنند.

رژیم طالبان علاوه بر درخواست افزایش همکاری در ابعاد سیاسی و اقتصادی از ازبکستان، خواستار بازگرداندن هلی‌کوپترهای نظامی افغانستان از آن کشور است. ملا یعقوب، وزیر دفاع طالبان، چند ماه پس از تسلط این گروه بر افغانستان، به تاجیکستان و ازبکستان هشدار داده بود که بیش از این از صبر این گروه سوءاستفاده نکنند و هلی‌کوپترها را تحویل دهند. او ادعا کرده بود که طالبان در مقابل تاجیکستان و ازبکستان دست به عمل مشابه خواهند زد. با وجود این، ازبکستان گفته است که این هلی‌کوپترها را به طالبان واگذار نمی‌کند.

در پی سرنگون شدن حکومت افغانستان به‌دست طالبان، ۴۶ فروند هلی‌کوپتر نظامی افغانستان به ازبکستان و ۱۸ فروند دیگر به تاجیکستان منتقل شد. همراه با این هلی‌کوپترها، اشرف غنی، رئیس‌جمهوری وقت افغانستان، و شماری از دیگر مقام‌های حکومت پیشین و ده‌ها خلبان از افغانستان فرار کردند.

مقام‌های مرزی طالبان بارها با ازبکستانی‌ها در مرز دیدار کردند. هدف این نشست‌ها تامین امنیت و مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر بوده است. کشورهای آسیای میانه یکی از مسیرهای انتقال مواد مخدر از افغانستان‌اند. مواد مخدر از طریق این کشورها به روسیه و پس از آن به نقاط دیگر جهان پخش می‌شود. در اردیبهشت امسال، یک محموله بزرگ متامفتامین به ارزش حدود ۷۰ میلیون دلار در مرز افغانستان و ازبکستان کشف شد. این محموله، که از افغانستان بارگیری شده بود، قرار بود وارد ازبکستان شود و از آنجا به کشورهای دیگر فرستاده شود.

ازبکستان از جمله کشورهای آسیای مرکزی است که روابط «خوبی» هم با روسیه و هم با آمریکا برقرار کرده است. مقام‌های ازبکستانی از طریق دیپلماسی می‌خواهند منافعشان را به هر صورت ممکن تامین کنند. ازبکستان می‌خواهد دستگاه دیپلماسی فعالی در ارتباط با افغانستان داشته باشد. به همین منظور، نشست بین‌المللی تاشکند را با حضور هیئتی از طالبان و نمایندگانی از ۲۰ کشور و سازمان‌های جهانی در مرداد سال گذشته برگزار کرد. در آن نشست، امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان، و انس حقانی، برادر سراج‌الدین حقانی وزیر داخله (کشور) طالبان، شرکت کردند. این نخستین گام در راه احیای روابط رژیم طالبان با جهان بود که دولت ازبکستان برداشت. در دوره حکومت رژیم طالبان، دولت ازبکستان یا میزبان چند نشست در مورد افغانستان بوده یا در نشست‌های مشابه شرکت کرده است و همین نشان می‌دهد که افغانستان برای آن کشور مهم است. 

ازبکستان می‌خواهد علاوه بر دستیابی به بازار افغانستان، از این طریق به کشورهای آسیای جنوبی وصل شود تا بتواند کالاهای بیشتری صادر کند. در سال‌ جاری، کابل دست‌کم دو بار میزبان هیئت‌های ازبکستانی شامل مقام‌های بلندپایه آن کشور بوده است که افزون بر ملاقات با طالبان، با سرمایه‌گذاران افغان صحبت و توافق‌نامه‌هایی همکاری امضا کردند.

رژیم طالبان و ازبکستان و پاکستان در ژوییه امسال‌ توافق‌نامه‌ای برای احداث راه‌آهن ترانس-افغان امضا کردند. این راه‌آهن آسیای مرکزی را از طریق افغانستان به جنوب آسیا وصل می‌کند. راه‌آهن ترانس-افغان از ازبکستان آغاز می‌شود و پس از عبور از استان بلخ در افغانستان و بعد از منطقه خرلسو پکتیا، به پاکستان متصل خواهد شد. با تکمیل این راه‌آهن، تسهیلات ویژه‌ای برای انتقال گاز مایع از ازبکستان و حمل‌ونقل کالاهای تولیدی آن کشور به پاکستان فراهم می‌شود. 

ازبکستان همچنین نگران تکمیل کانال قوش‌تپه در رژیم طالبان است. پیش‌تر، شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهوری ازبکستان، گفته بود که احداث این کانال بر سرازیر شدن آب در آسیای میانه اثر می‌گذارد و از طالبان خواسته بود که در گفت‌وگوهای منطقه‌ای در مورد استفاده مشترک از منابع آبی شرکت کنند. ازبکستان کشتزارهای پنبه فراوانی دارد که از آب آمو دریا آبیاری می‌شوند. در صورت بهره‌برداری از کانال قوش‌تپه، آبی که از افغانستان به کشورهای آسیای میانه سرازیر می‌شود کاهش خواهد یافت.

کانال آبیاری قوش‌تپه بزرگ‌ترین پروژه انتقال آب در شمال افغانستان است که ظرفیت انتقال ۱۰ میلیارد مترمکعب آب از رودخانه آمو دریا دارد.  طول این کانال ۲۸۵ کیلومتر، عرض آن ۱۵۲ متر، و عمق آن ۸.۵ تا ۱۲.۵ متر است. گفته می‌شود که پس از تکمیل مراحل ساخت کانال قوش‌تپه، ۵۵۰ هزار هکتار زمین در استان‌های بلخ و جوزجان و فاریاب زیر کشت می‌رود. حکومت طالبان بر تسریع روند ساخت کانال قوش‌تپه تاکید دارد و این کانال را بزرگ‌ترین پروژه ملی می‌داند. به نظر می‌رسد طالبان می‌خواهند با تکمیل کانال قوش‌تپه اهرم فشاری علیه کشورهای ازبکستان و تاجیکستان در اختیار داشته باشند.

افغانستان مرزی طولانی با ازبکستان دارد. بندر تجاری حیرتان در استان بلخ در شمال افغانستان از مهم‌ترین منابع درآمد این کشور است. ازبکستان ۳۰۰ مگاوات از برق مورد نیاز افغانستان را تامین می‌کند.

با همه این‌ها، باید صبر کرد و دید که رژیم طالبان برای تامین منافع ازبکستان، در ازای برخوردار شدن از حمایت سیاسی و اقتصادی آن کشور برای مبارزه با تروریسم، با راه‌های حمل‌‌ونقل و تامین منابع آبی چه خواهد کرد.