با گذشت سه روز از وعده وزیر ارتباطات جمهوری اسلامی درمورد بازگشت وضعیت اینترنت به حالت عادی، شهروندان مناطق مختلف ایران همچنان از تداوم اختلال، کاهش سرعت و فیلتر شدن دوباره پیام‌رسان واتساپ خبر می‌دهند. این در حالی است که وضعیت دسترسی حتی با استفاده از فیلترشکن نیز ظاهرا ناپایدار است.
براساس گزارش‌های کاربران و برخی فعالان رسانه‌ای، اختلال در دسترسی به واتساپ به‌ویژه از طریق اینترنت سیم‌کارت شدت یافته و این احتمال مطرح است که نهادهای حاکمیتی پهنای باند بین‌المللی را کاهش داده‌اند.
به گفته منابع غیررسمی، محمد آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی، بدون برگزاری جلسه رسمی این شورا و دریافت مجوزهای لازم، دستور کاهش ۵۰ درصدی پهنای باند پیام‌رسان واتساپ را صادر کرده است. این اقدام محدودسازی تازه‌ای است که بسیاری از کاربران آن را «فیلتر خاموش» توصیف کرده‌اند.
اینترنت تفکیک‌شده؛ کاربران اینترنت همراه در محدودیت مضاعف
یافته‌های موسسات بین‌المللی سنجش کیفیت اینترنت نشان می‌دهد که در سه روز گذشته ترافیک واتساپ در ایران به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. براساس نمودارهای منتشرشده، پس از آنکه در جریان اعمال سیاست اینترنت ملی در روزهای نخست جنگ، دسترسی به پیام‌رسان‌ها به صفر رسید، تنها در مدت کوتاهی ــ کمتر از ۴۸ ساعت ــ امکان استفاده از واتساپ فراهم شد و پس از آن بار دیگر محدودیت‌ها شدت گرفت.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد که نوعی از اینترنت «تفکیک‌شده» در حال اجراست. به این معنا که کاربران اینترنت ثابت، در مقایسه با کاربران اینترنت تلفن همراه، از نظر سرعت، اختلال و فیلترینگ وضعیت بهتری دارند. در این میان، اپراتور همراه اول، بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده اینترنت همراه در ایران، بیشترین سطح محدودسازی را داشته است و کاربران دیگر اپراتورها شرایط نسبتا بهتری را گزارش می‌دهند.
این تفاوت در اعمال محدودیت‌ها، حاکی از وجود یک سیاست‌گذاری هدفمند و غیرشفاف است که به‌شکل تدریجی و منطقه‌ای اعمال می‌شود. در حالی که پس از اعلام آتش‌بس برخی مسئولان از رفع فیلتر تلگرام و ادامه فیلترینگ واتساپ گفته بودند، دسترسی به پیام‌رسان واتساپ تنها مدت کوتاهی ممکن شد و سپس بار دیگر مسدود شد.
امنیت یا سانسور؟ تکرار روایت «واتساپ به‌منزله ابزار دشمن»
برخی حامیان فیلترینگ واتساپ را ابزاری برای «جاسوسی به نفع دولت اسرائیل» توصیف کرده و در همان روزهای ابتدایی جنگ از شهروندان خواسته بودند که این پیام‌رسان را از تلفن همراهشان حذف کنند. این ادعاها در رسانه‌های نزدیک به نهادهای امنیتی بازتاب گسترده‌ای داشت. اما مسئله این است که پیام‌رسان واتساپ در ایران عملا هیچ‌گاه به محبوبیت تلگرام نرسید، و براساس برخی گزارش‌های داخلی، حتی پس از فیلتر تلگرام، واتساپ تنها ۲۵.۱ درصد از کاربران ایرانی را به خود جذب کرد، در حالی که تلگرام ۵۵.۹ درصد و اینستاگرام ۲۹.۵ درصد سهم داشته‌اند.
با این حال، به دلیل امکانات صوتی و تصویری واتساپ، این پیام‌رسان برای خانواده‌های ایرانی یکی از معدود راه‌های ارتباطی با بستگان در خارج از کشور محسوب می‌شود. اختلال در این پیام‌رسان در ایام جنگ امکان تماس‌های ضروری خانوادگی را به‌شدت محدود کرده بود.
واتساپ نخستین‌بار در جریان اعتراضات سال ۱۴۰۱، به همراه گوگل‌پلی و اینستاگرام فیلتر شد. در آن زمان، دولت سیزدهم شرط رفع فیلتر این پیام‌رسان را «پذیرش شروط ایران» مانند بازگشایی دفتر رسمی در این کشور و ارائه اطلاعات کاربران عنوان کرده بود.
با روی کار آمدن دولت چهاردهم، واتساپ بدون پذیرش این شروط و به‌طور مشروط از فیلتر خارج شد. به گفته ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، نه گوگل‌پلی و نه واتساپ شروط جمهوری اسلامی را نپذیرفته‌اند.
ادامه فیلترینگ واتساپ با محوریت «ابزار جاسوسی بودن»
اگرچه شرکت متا، مالک پیام‌رسان واتساپ، بارها ادعای دسترسی دولت‌های خارجی به اطلاعات کاربران ایرانی را رد کرده است، رسانه‌های نزدیک به جمهوری اسلامی همچنان بر «ناامن بودن» این اپلیکیشن تاکید دارند.
خبرگزاری مهر در واکنش به مخالفت برخی روزنامه در ایران با کاهش پهنای باند واتساپ، این موضع‌گیری را حمایت رسمی دولت از آنچه «جاسوس اسرائیل» خوانده، توصیف کرده است.
این نوع موضع‌گیری در امتداد سیاستی است که طی سال‌های گذشته با هدف فیلتر کردن پیام‌رسان‌های خارجی در ایران دنبال شده و همواره با وعده حمایت از پیام‌رسان‌های بومی همراه بوده است. در جریان آخرین دور از فیلترینگ گسترده نیز، برخی رسانه‌های حامی سانسور اینترنتی مدعی شدند که قطع دسترسی به اپلیکیشن‌های خارجی باعث افزایش آمار ثبت‌نام و استفاده از نسخه‌های داخلی شده است.
هرچند این ادعا از نظر آماری در شرایطی که اینترنت بین‌المللی کاملا قطع شده بود قابل طرح است، اما از نگاه کارشناسان، نمی‌توان آن را به‌منزله افزایش رغبت عمومی به استفاده از پلتفرم‌های داخلی تعبیر کرد، چراکه در همان مقطع نیز بسیاری از ایرانیان خارج از کشور امکان دسترسی به پیام‌رسان‌های بومی را نداشتند و کاربران داخلی نیز از این اپلیکیشن‌ها راضی نبودند.
روایت کاربران از فیلترینگ؛ از ناامنی تا سانسور آشکار
یکی از شهروندان ساکن ایران در گفتگو با خبرنگار ایندیپندنت فارسی، درمورد فیلترینگ گسترده اخیر می‌گوید: «دلیل استفاده از پیام‌رسان‌هایی مانند روبیکا، بله و ایتا در روزهای اخیر نه به دلیل امکانات یا کیفیت مناسب آنها، بلکه به این خاطر بود که تنها راه ارتباطی با دیگران و برخی منابع خبری داخلی بودند. با فیلتر شدن گوگل ــ که همچنان در برخی ساعات روز روی اپراتورها اعمال می‌شود ــ حتی دسترسی به اخبار داخلی هم دشوار شده بود.»
او در ادامه، به احساس ناامنی کاربران هنگام استفاده از این پلتفرم‌ها اشاره کرد: «مهم‌ترین مسئله سانسور آشکار محتوا بود. برخی واژه‌ها، یا حتی اشاره به اسامی مقام‌ها، باعث می‌شد پیام ارسال نشود یا اپلیکیشن دچار اختلال شود. همین موضوع اعتماد عمومی به این پیام‌رسان‌ها را سلب می‌کند.»
به گفته تحلیلگران حوزه ارتباطات، مسئله امنیت، سانسور، اختلال مداوم و نبود قابلیت‌های حداقلی، ازجمله دلایل اصلی ناتوانی پیام‌رسان‌های بومی در جذب کاربران است. کاربران ایرانی، حتی در شرایط فیلترینگ گسترده، همچنان ترجیح می‌دهند از پیام‌رسان‌های بین‌المللی استفاده کنند، ولو با دشواری دسترسی یا استفاده از فیلترشکن.
در همین بازه زمانی نزدیک به ده روز که اینترنت در ایران با اختلال شدید روبه‌رو بود، دست‌کم دو پیام‌رسان «بله» و «ایتا» نیز با قطعی کامل یا اختلال‌های گسترده مواجه بودند. این وضعیت بار دیگر ناکارآمدی ساختاری و فقدان زیرساخت‌های فنی لازم در پیام‌رسان‌های داخلی را برجسته کرد.
رویای اینترنت ملی؛ از آرمان امنیت تا زیان‌های اقتصادی
طی سال‌های گذشته یکی از سیاست‌های کلان و بلندمدت جمهوری اسلامی دستیابی به «اینترنت ملی» و قطع کامل دسترسی شهروندان به شبکه جهانی اینترنت بوده است. هرچند مقام‌های دولتی همواره تاکید می‌کنند که اینترنت ملی به معنای انکار یا حذف کامل پهنای باند بین‌المللی نیست، اما در عمل نشانه‌های متعددی از تلاش برای محدودسازی شدید اینترنت جهانی مشاهده می‌شود.
جواد لاریجانی، از چهره‌های بانفوذ رژیم جمهوری اسلامی، اخیرا به‌صراحت از پایان دوره «اینترنت باز» سخن گفته و خواستار محدودیت کامل اینترنت بین‌المللی شده است.
او نوشته است: «ما باید از ژست‌های اینترنت بازانه دست بکشیم؛ ضمن تسهیل کسب‌وکار و اتصالات داخلی، در شبکه ملی حتما برای چندین ماه اتصال خارجی را کاملا تحت کنترل، محدودیت و نظارت قرار دهیم.»
این موضع‌گیری بیانگر ادامه یافتن روندی است که طی دو دهه گذشته تحت عنوان طرح «شبکه ملی اطلاعات» دنبال شده و در مقاطع بحرانی سیاسی یا امنیتی، به‌ویژه در ایام اعتراضات یا تنش‌های منطقه‌ای، با قطع اینترنت جهانی آشکار شده است.
اینترنت ملی؛ ایده‌ای گران‌قیمت برای اقتصاد ایران
با این حال، یکی از مهم‌ترین موانع اجرایی شدن این رویا وابستگی گسترده اقتصاد ایران ــ به‌ویژه کسب‌وکارهای بخش خصوصی ــ به اینترنت جهانی است. کارشناسان اقتصادی بارها هشدار داده‌اند که قطع اینترنت به زیرساخت‌های کسب‌وکار، ارتباطات بازرگانی، بازار ارز دیجیتال، و حتی ارتباطات اداری داخلی کشور خسارت‌های هنگفتی وارد می‌کند.
برای مثال، در سال ۱۴۰۱ برخی موسسات بین‌المللی اعلام کردند که زیان هر ساعت قطع اینترنت در ایران حدود ۱.۵ میلیون دلار برآورد شده است. با احتساب این رقم، تنها در یک دوره ده‌روزه اختلال کامل اینترنت ــ مانند آنچه اخیرا رخ داد ــ زیانی بالغ بر ۳۶۰ میلیون دلار به اقتصاد کشور وارد شده است؛ رقمی که عمدتا متوجه فعالان بخش خصوصی، کسب‌وکارهای دیجیتال، و مشاغل خرد اینترنت‌محور خواهد بود.
پیش‌تر نیز فعالان اقتصادی بارها از پیامدهای منفی فیلترینگ پلتفرم‌های جهانی مانند تلگرام، اینستاگرام و واتساپ گفته‌اند. به گفته آنان، در تعاملات بین‌المللی نمی‌توان از شرکای تجاری یا مشتریان خارجی خواست که برای انجام مکاتبات کاری اپلیکیشن‌های بومی و ناشناخته ایرانی را نصب کنند. این پیام‌رسان‌ها نه‌تنها فاقد امنیت و استانداردهای جهانی‌اند، که برخی از آنها با سیاست‌هایی چون «دسترسی کامل به اطلاعات کاربران» یا «محدودیت در زمان حذف حساب» همراه‌اند؛ مسائلی که اعتماد عمومی را تضعیف می‌کند.
افزون بر این، بسیاری از کاربران ایرانی به دلیل نگرانی‌های امنیتی، به استفاده از این اپلیکیشن‌ها تمایل ندارند. گزارش‌های متعدد حاکی از آن است که داده‌های کاربران در این پلتفرم‌ها تحت نظارت نهادهای امنیتی است و محتوا نیز به‌شکل مستقیم سانسور می‌شود. از این رو، قطع کامل پیام‌رسان‌های خارجی نه‌تنها به‌منزله قطع یک ابزار ارتباطی تلقی می‌شود، که معادل ایجاد خلاء ارتباطی میان ایران و جهان و تهدیدی مستقیم علیه امنیت دیجیتال شهروندان است.
