آبخوان تهران، یکی از منابع حیاتی تامین آب شرب، کشاورزی و صنعتی پایتخت و مناطق اطراف آن، در آستانه بحرانی بی‌سابقه قرار گرفته است.

این پهنه عمیق آبی، که در زیر دشت تهران واقع شده، از دیرباز به دلیل برخورداری از قنات‌ها و چاه‌های سنتی، بخش بزرگی از نیاز آبی تهران را تامین کرده است، اما با گسترش شهرنشینی، افزایش مصرف و کاهش ظرفیت ذخیره سدها، نقش این منبع زیرزمینی در تامین آب پایتخت پررنگ‌تر شده است.

در روزهای اخیر، مقام‌های وزارت نیرو با اشاره به افت شدید ذخایر پنج سد اصلی تهران، اعلام کرده‌اند که کم‌آبی ماه‌های داغ پیش رو، با برداشت بیشتر از چاه‌های عمیق و منابع آب زیرزمینی جبران خواهد شد؛ سیاستی که اگرچه در ظاهر راهکاری اضطراری به نظر می‌رسد، اما از دید بسیاری از کارشناسان تهدیدی جدی برای پایداری منابع آبی پایتخت و توازن زیست‌محیطی دشت تهران است.

متخصصان حوزه آب و محیط زیست هشدار می‌دهند که سطح آب در آبخوان تهران به‌طور قابل توجهی کاهش یافته و در برخی نقاط جنوبی دشت افت سالانه سطح آب به یک تا دو متر رسیده است.

طبق نظر متخصصان، این شرایط آبخوان را در موقعیتی بحرانی قرار داده است که با تداوم برداشت بی‌رویه، نه‌تنها دیگر توان جبران کمبود آب را نخواهد داشت، که پیامدهای مخربی چون افزایش نرخ فرونشست زمین، آلودگی منابع زیرزمینی، شور شدن سفره‌ها و از دست رفتن ظرفیت طبیعی احیا را نیز در پی خواهد داشت.

دشت تهران‌ـ‌کرج، بخشی از حوضه آبریز مرکزی ایران، پهنه‌ای است به وسعت دو هزار و ۷۰۴ کیلومتر مربع. این دشت از شمال به ارتفاعات البرز، از جنوب به بندعلیخان، از شرق به جاجرود و سرخه‌حصار و از غرب به رودخانه شور محدود می‌شود. در این منطقه، رودخانه‌هایی چون کرج، جاجرود و کن، در طول هزاران سال با رسوب‌گذاری در مخروط‌افکنه‌های آبرفتی، پایه‌گذار شکل‌گیری یکی از مهم‌ترین آبخوان‌های کشور شده‌اند.

آمارها نشان می‌دهد ضخامت لایه آبدار این آبخوان، بسته به موقعیت جغرافیایی، بین ۵۰ تا ۲۰۰ متر متغیر است و میزان بارندگی، ورودی آب‌های سطحی و حجم برداشت، مستقیما بر تراز ذخیره آن اثر می‌گذارند. طبق نظر کارشناسان، در حال حاضر فشار مضاعف برای استفاده اضطراری از این منبع، بدون مدیریت پایدار و آینده‌نگر، این ذخیره حیاتی را به مرز نابودی می‌رساند.

برداشت بی‌رویه، تغذیه محدود؛ آبخوان تهران در مسیر نابودی

نکته‌ای که بحران آبخوان تهران را تشدید کرده، کاهش چشمگیر توان تغذیه طبیعی این منبع است. در حالی‌که پیش‌تر بارش‌های فصلی، ذوب برف‌های کوهستانی و نفوذ آب به لایه‌های زیرین موجب بازیابی بخشی از ذخایر زیرزمینی می‌شد، اکنون با کاهش ۲۵ تا ۴۰ درصدی بارندگی در چند دهه اخیر و گسترش سطوح غیرقابل نفوذ شهری مانند آسفالت و بتن، این سازوکار طبیعی مختل شده است.

پیش از دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، عمده نیاز آبی تهران از طریق قنات‌ها و جریان طبیعی آب تامین می‌شد، اما با رشد جمعیت، وسعت یافتن بی‌رویه شهر و کاهش منابع آب سطحی مانند سدهای پنج‌گانه تهران، اتکای بیش از حد به آبخوان، مسیر فاجعه را هموار کرد. 

با ورود به دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ و رشد جمعیت پایتخت از حدود هشت میلیون به بیش از ۱۲ میلیون نفر، فشار بر منابع زیرزمینی دوچندان شد. اما آنچه امروز بحران را به مرز هشدار رسانده، روند شتابان و بی‌رویه برداشت در دهه ۱۳۹۰ است.

به‌گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران، این میزان برداشت به کسری سالانه مخزن بالغ بر ۱۵۶میلیون مترمکعب و افت مستمر تراز آب در دشت‌های مختلف استان منجر شده است. در غرب تهران، کاهش سطح آب زیرزمینی به ۱۶ متر و نرخ فرونشست زمین در برخی نقاط مانند ملارد و شهریار به حدود ۱۰ متر رسیده است.

این ارقام زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بدانیم کاهش یک‌متری سطح آب زیرزمینی می‌تواند یک تا پنج متر فرونشست زمین ایجاد کند- فرونشستی که امروز در برخی مناطق تهران به‌طور متوسط ۳۶ سانتی‌متر در سال گزارش شده و حتی فروچاله‌هایی در برخی مناطق پدید آمده است. این یعنی احتمال نشست زمین به میزان بیش از یک متر در سه سال و افزایش خطر سوانحی مانند فرو رفتن ساختمان‌ها در زمین.

 مناطق ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و بخش‌هایی از منطقه ۲۰، که حدود ۲۶ درصد از جمعیت تهران را در خود جای داده‌اند، بیش از سایر مناطق از فرونشست زمین آسیب دیده‌اند، در حالی‌که در شمال شهر همچنان سطح آبخوان وضعیت بهتری دارد.

رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران نیز اسفند ۱۴۰۳ اعلام کرد که فرونشست به‌تدریج در حال حرکت به سمت مناطق مرکزی پایتخت است، هشداری که زنگ خطر برای زیرساخت‌های شهری را به صدا درآورده است.

از فرونشست تا آلودگی آب؛ برداشت بی‌رویه از آبخوان تهران تهدیدی برای سلامت عمومی

بحران ناشی از برداشت بی‌رویه از آبخوان تهران، صرفا در فرونشست زمین و آسیب به زیرساخت‌های شهری محدود نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین ابعاد این مسئله که کمتر بدان پرداخته شده‌، تهدید سلامت منابع آب و در نهایت سلامت عمومی شهروندان است. با توجه به فرسودگی زیرساخت‌های فاضلاب پایتخت و افزایش عمق چاه‌های برداشت، احتمال نفوذ آلاینده‌های فاضلابی و پساب‌های صنعتی به لایه‌های آبدار بیش از گذشته است.

به گفته کارشناسان، کاهش تراز آب زیرزمینی به زیر سطوح ایمن، باعث شده است تا لایه‌های آلوده از سطوح بالایی به لایه‌های برداشت نزدیک شوند. درنتیجه، آبی که از این آبخوان به‌عنوان آب شرب یا کشاورزی استخراج می‌شود، بیش از گذشته در معرض شوری و آلودگی میکروبی و شیمیایی قرار دارد.

این روند، از حدود یک دهه پیش به‌صورت نفوذ تدریجی آب‌های شور به بخش‌های میانی و زیرین آبخوان پدیدار شد. همزمان، خشکی تدریجی مراتع، کاهش سطح پوشش گیاهی و نابودی پهنه‌های سبز اطراف تهران نیز آغاز شد- روندی که اکنون با شکل‌گیری طوفان‌های گردوغبار، افزایش آلودگی‌های محیطی و تهدید تنوع زیستی اطراف پایتخت نمود عینی یافته است.

در این شرایط، نگرانی مهمی که برای شهروندان ایجاد شده، کیفیت آبی است که به‌عنوان آب شرب شهری استفاده می‌کنند.

تغییر طعم، رنگ و بوی آب در مناطق مختلف تهران، به‌ویژه در تابستان‌ها، موجب نگرانی شهروندان درمورد کیفیت آب مصرفی شده است. کاهش فشار آب، افزایش رسوب و بوی نامطبوع در برخی مناطق، می‌تواند ناشی از اختلاط منابع کم‌کیفیت با آب شرب شهری باشد، موضوعی که نیازمند شفاف‌سازی و پاسخگویی شرکت آب و فاضلاب تهران و وزارت نیرو است. 

این در حالی است که بسیاری از خانوارهای تهرانی ناگزیر شده‌اند برای اطمینان از سلامت آب مصرفی از دستگاه‌های تصفیه خانگی استفاده کنند، اقدامی که نشان‌دهنده بی‌اعتمادی به کیفیت آب لوله‌کشی در برخی مناطق شهری است.

از نظر کارشناسان، ادامه روند فعلی نه‌تنها تهدیدی برای محیط‌زیست پایتخت، که خطری بالقوه برای سلامت عمومی ساکنان آن به شمار می‌آید. اگر سیاست‌گذاران و مدیران حوزه آب کشور برای احیای منابع زیرزمینی، کاهش برداشت، بازچرخانی پساب و نوسازی شبکه تصفیه اقدام موثری نکنند، تهران در آینده نه‌چندان دور با بحران مضاعف کم‌آبی و آلودگی آب مواجه خواهد شد.