آمار بالای مصرف خودسرانه دارو در ایران پدیده مسمویت‌های دارویی را به رتبه اول انواع مسمومیت‌ها رسانده است. به گفته عادله صاحب‌نسق، متخصص داروسازی بالینی، نرخ بالای مصرف دارو سبب شده است که مسمومیت دارویی شایع‌ترین نوع مسمومیت در کشور شناخته شود.

روز شنبه سوم آبان ماه نیز مدیرعامل سازمان بیمه سلامت ایران از آمار بالای مصرف دارو در کشور بر اساس نسخه‌های تجویزشده خبر داد و اعلام کرد در هر نسخه بیش از چهار قلم دارو تجویز می‌شود، در حالی که استاندارد این عدد در میانگین جهانی کمتر از دو قلم است.

بر اساس آمارهای رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در سال ۱۴۰۳، آمار کل مسمومیت‌ها ۲۷۶ هزار و ۱۳۸ نفر بوده است که شامل ۳۸/۵ درصد مسمومیت‌های دارویی، ۲۲ درصد مسمومیت با مواد اعتیادآور، ۲۰/۷ درصد مسمومیت با مواد شیمیایی، ۱۶/۲ درصد مسمومیت به دلیل گزش جانوران سمی، ۱/۹ درصد مسمومیت با مواد غذایی و ۰/۷ درصد مسمومیت با قارچ‌ها و گیاهان سمی اعلام شده است.

این آمار، در مقایسه با سال‌های گذشته، روند صعودی داشته و بیش از ۲۰ درصد موارد متعلق به تهران است. پس از تهران، که در صدر جدول قرار دارد، شهرهای اهواز، مشهد، کرج و اصفهان در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند جدای از مسمومیت‌های مستقیم، سالانه هزاران نفر به دلیل عوارض کبدی، کلیوی و جانبی مصرف خودسرانه دارو سلامتشان را به خطر می‌اندازند.

خوددرمانی ۴۰ درصد ایرانیان

از مهم‌ترین عوامل مسمومیت، مصرف خودسرانه انواع دارو اعلام شده که طبق گزارش‌های اعلام‌شده، حدود ۴۰ درصد از جمعیت ایران درگیر آن است.

 توکلی‌فر، دکترای فارموکولوژی و فیزیک پزشکی، با اعلام این آمار هشدار داد که ایران جزو ۲۰ کشور نخست دنیا است که بیشترین مصرف دارو را دارد و در آسیا بعد از کشور چین در رتبه دوم قرار گرفته و حدود ۴۰ درصد ایرانیان بدون تجویز پزشک اقدام به مصرف دارو می‌کنند. به گفته توکلی‌فر کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های خاص به دلیل شرایط ویژه‌‌شان بیشتر در معرض خطر مسمومیت دارویی قرار دارند.

از دیگر آمارهایی که نگرانی درمورد این پدیده را افزایش می‌دهد، مسئله ایجاد تداخل دارویی به دلیل مصرف خودسرانه برخی داروها همزمان با داروهای تجویزی پزشکان است.

علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تداخلات دارویی را عامل ۴۰ درصد مسمویت‌ها دانسته و گفته است: «مصرف خودسرانه قطره‌های چشمی و آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور بسیار زیاد است که باعث آسیب جدی به سیستم ایمنی بدن می‌شود.»

به گفته زالی، با افزایش سن احتمال استفاده همزمان چند دارو بالا می‌رود و اگر بیماری چهار دارو مصرف کند با اضافه شدن داروی پنجم میزان بروز تداخلات دارویی ۲۵ درصد افزایش می‌یابد، و همین امر سبب شده است که تداخلات دارویی علت عمده بستری شدن افراد در بیمارستان باشد.

مصرف دارو، چهار برابر نرخ جهانی

یکی دیگر از آمارهایی که به‌روشنی وضعیت مصرف دارو و تفاوت آن با میانگین جهانی را یادآور می‌شود مربوط به سال ۱۴۰۳ است که اعلام شده بود هر ایرانی به طور متوسط در سال ۳۳۹ بار دارو می‌خورد که این رقم چهار برابر آمار جهانی است. موضوع تنها به داروهای خوراکی ختم نمی‌شود و سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران نیز حدود ۱۱/۴ درصد است که در این شاخص نیز چهار برابر میزان مصرف در جوامع توسعه‌یافته است.

در میان داروها نیز، آرام‌بخش‌ها و ضدافسردگی‌ها آمار مصرف بالایی یافته‌اند، به نحوی که بخش مهمی از مسمومیت‌ها به دلیل مصرف این داروها است و حتی نرخ تجویز داروهای اعصاب و روان نیز به میزان مشهودی در کشور افزایش یافته است.

از دیگر داروهای با میزان مصرف بالا، به‌ویژه در بخش مصرف خودسرانه، باید به انواع آنتی‌بیوتیک‌ها اشاره کرد. گزارش سازمان جهانی بهداشت نشانگر آن است که ایران در مصرف انواع آنتی‌بیوتیک نیز در جهان رتبه دوم را دارد و سالانه حدود ۶۰ میلیون عدد قرص از این خانواده دارویی در کشور مصرف می‌شود.

به گفته مرتضی فلاح‌پور، فوق‌تخصص آلرژی و ایمنی‌شناسی بالینی، مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک بالاست. اطلاعات نادرست بیمار و اتکا بر اطلاعات نادقیقی که در منابع نامعتبر وجود دارد، باعث شده که مصرف آنتی‌بیوتیک در کشور افزایش یابد. شبکه‌ها و صفحات مجازی نامعتبر که برای درمان عفونت‌های ویروسی اطلاعات نادرست منتشر می‌کنند و سبب افزایش مصرف خودسرانه این داروها در کشور شده‌اند از آن جمله‌اند.

یکی از دلایل نرخ بالای مصرف این داروها تصور غلط درمورد درمان بیماری‌های ویروسی به‌ویژه انواع سرماخوردگی با آنتی‌بیوتیک است، که مطابق پژوهش‌ها و نظر پزشکان در بسیاری از موارد آنتی‌بیوتیک تاثیری در روند درمان این بیماری‌ها ندارد. در حالی که طبق بررسی‌ها بیشتر ایرانیان در طول ابتلا به بیماری‌های ویروسی خودسرانه دست‌کم یک بار انواع آنتی‌بیوتیک‌ها را مصرف می‌کنند. آزیترومایسین، سفکسیم، مترونیدازول، آموکسی‌سیلین، کوآموکسی کلاو، سیپروفلوکساسین، سفازولین و لووفلوکساسین بالاترین رتبه مصرف در میان آنتی‌بیوتیک‌ها را در کشور دارند.

داروهایی که ایرانیان بیشتر مصرف می‌کنند

در میان اقلام دارویی، داروی سرماخوردگی بزرگسالان با مصرف ۷۵۴ میلیون عدد در صدر فهرست قرار دارد، پس از آن، داروهای آ‌اس‌آ (ASA)، فاموتیدین، متفورمین، آموکسی‌سیلین و لووتیروکسین به‌ترتیب بیشترین میزان مصرف را داشته‌اند.

آ‌اس‌آ با ۶۸۶ میلیون عدد، فاموتیدین ۶۳۱ میلیون، متفورمین ۶۲۳ میلیون و آموکسی سیلین با ۵۹۵ میلیون عدد پس از قرص سرماخوردگی در صدر جدول مصرف دارویی کشور قرار دارند که نرخ میزان استفاده ماهانه کشور را به طور میانگین به حدود ۴/۶ میلیارد عدد دارو رسانده است.

ارتباط مستقیم تراکم جمعیتی با بالا رفتن نرخ مصرف را نیز می‌توان در آمار استان‌های مختلف دنبال کرد.

تهران با مصرف ۵/۵ میلیارد عدد دارو، رتبه نخست مصرف را به خود اختصاص داده است، پس از تهران، استان‌های خراسان رضوی با ۲/۱ میلیارد عدد، اصفهان با ۱/۹ میلیارد عدد، فارس با ۱/۸ میلیارد عدد، مازندران و خوزستان هرکدام با ۱/۵ میلیارد عدد و آذربایجان شرقی با ۱/۴ میلیارد عدد در رتبه‌های دوم تا هفتم قرار دارند.

معضل نبود نظارت و دسترسی آسان

نبود نظارت بر نحوه دریافت دارو، دسترسی آسان و بدون نسخه پزشک به بسیاری از داروها، به‌ویژه انواع آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای زمینه‌ای مانند دیابت، فشار خون و چربی خون بالا در کنار عادت قدیمی پزشکان ایرانی به تجویز دارو با میزان بالا هرکدام دلایل مهمی در رشد نرخ مصرف دارو شناخته می‌شوند. اگر این موارد را به مسئله عادت ایرانیان به مصرف خودسرانه دارو بیفزاییم، می‌توان دریافت چرا ایران به نرخی چهاربرابر میانگین مصرف جهانی دارو رسیده است. همچنین مراجعه به چند پزشک و دریافت نسخه‌های مختلف یکی دیگر از دلایل نرخ بالای تجویز و مصرف دارو در کشور است.

برخی پزشکان هشدار می‌دهند در سال‌های اخیر با رواج شبکه‌های اجتماعی بسیاری از افراد تبلیغات درمانی این شبکه‌ها را باور کرده‌اند و رواج پدیده پزشک‌ـ‌بلاگرهایی که مشخص نیست تا مدارک ادعایی آنها چه میزان صحت دارد، به گسترش مصرف داروهای تجویزی این افراد دامن زده است؛ داروهایی که شامل انواع قرص‌های آرامش‌بخش، اعصاب و روان، مسکن‌ها، داروهای درمان چاقی و لاغری، درمان اختلال خواب و حتی درمان برخی بیماری‌های زمینه‌ای می‌شود.

با گسترش استفاده از هوش مصنوعی و در دسترس بودن این ابزار باید گفت معضل خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو به جایی رسیده است که ایرانیان برای درمان بیماری‌هایشان بدون مراجعه به پزشک و به‌صرف مشورت با ابزارهای هوش مصنوعی اقدام به مصرف دارو می‌کنند.

این در شرایطی است که سال‌هاست سازمان‌های بهداشت و درمان شرط فروش دارو را ارائه نسخه معتبر عنوان کرده‌اند، ولی داروخانه‌ها بدون التزام به این مصوبات همچنان بسیاری از گروه‌های دارویی را بدون نسخه معتبر در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند.