در حالی که قدرت سیاسی در عراق طی دو دهه گذشته میان ایالات متحده و جمهوری اسلامی ایران در نوسان بوده است، مجموعهای از تصمیمها و تحولات جدید نشان میدهد نفوذ تهران در بغداد با کاهش چشمگیری مواجه شده است.
حملات پهپادی منتسب به گروههای نزدیک به ایران علیه میادین نفتی شرکتهای آمریکایی در اقلیم کردستان، و سپس فشار فزاینده واشنگتن برای بازگشایی خط لوله صادرات نفت کردستان، تنها یکی از نشانههای این تغییر است. همزمان، انتشار اخباری ضدونقیض درباره اتخاذ تصمیمی بیسابقه از سوی دولت عراق برای قرار دادن حزبالله لبنان و جنبش حوثیهای یمن در فهرست گروههای تروریستی، که با فشار آمریکا مرتبط دانسته میشود، ابعاد تازهای از این تحول را آشکار میکند. این در حالی است که دولت عراق روز پنجشنبه اعلام کرد قراردادن نام این دو گروه نیابتی جمهوری اسلامی در فهرست تروریستی «اشتباه اداری» بوده است.
خبرگزاری رویترز در گزارشی نوشت که در میانه ماه ژوئیه، چند پهپاد ساخت ایران که از سوی یکی از گروههای شبهنظامی نزدیک به تهران در عراق به پرواز درآمده بودند، میادین نفتی شرکتهای آمریکایی در اقلیم کردستان را هدف قرار دادند. میدان «سارسنگ» متعلق به شرکت اچکیان انرژی و میدان مجاور تحت اداره هانتاویل در جریان این حملات آسیب دیدند. این اقدام، که طبق ارزیابی منابع امنیتی پاسخی به حملات قبلی آمریکا به تاسیسات هستهای ایران تلقی میشد، طی چهار روز نزدیک به نیمی از تولید نفت اقلیم را مختل کرد و فعالیت شرکتهای محلی و نروژی دیاناو را نیز تحتتاثیر قرار داد.
حمله مستقیم به منافع انرژی آمریکا، خشم واشنگتن را به دنبال داشت. مقامهای آمریکایی مدتها از اینکه بغداد در برابر گروههای مسلح تحت حمایت جمهوری اسلامی موضع قاطعی اتخاذ نمیکند، انتقاد داشتند، اما این حملات نقطهعطفی شد که کارزار فشار شدید واشنگتن بر دولت عراق را آغاز کرد.
تهدید تحریم و بازگشایی خط لوله کردستان
خط لوله صادرات نفت اقلیم کردستان به بندر جیحان ترکیه از سال ۲۰۲۳ به دلیل اختلاف بغداد با دولت اقلیم بسته شده بود؛ اختلافی که علاوه بر ضربه به شرکتهای آمریکایی، باعث افزایش قاچاق نفت و تقویت شبکههایی شد که منابع آن به جمهوری اسلامی ایران و نیروهای نیابتیاش میرسید. آمریکا مدتها خواستار بازگشایی این مسیر بود، اما پس از حملات پهپادی فشارها به سطح بیسابقهای رسید.
به گفته منابع آگاه، نمایندگان دولت ترامپ در ماههای پس از حملات، مقامات انرژی عراق را صریحا تهدید کردند که اگر خط لوله باز نشود، بغداد با تحریمهای جدی روبهرو خواهد شد. وزارت خارجه آمریکا از تایید یا تکذیب این تهدید خودداری کرده، اما اذعان کرده است که فشار دیپلماتیک واشنگتن «بسیار شدید و فشرده» بوده است.
در نهایت، توافق اولیه برای ازسرگیری صادرات اعلام شد و نفت دوباره در این خط لوله جریان یافت؛ اقدامی که از دید تحلیلگران، یکی از مهمترین عقبنشینیهای بغداد در برابر واشنگتن طی سالهای اخیر است.
جمهوری اسلامی طی سالهای گذشته با تکیه بر گروههای نیابتی شیعه، شبکههای اقتصادی و نفوذ سیاسی در بغداد، یکی از بازیگران اصلی عراق محسوب میشد، اما مجموعهای از تحولات، از حملات اسرائیل به نیروهای نیابتی سپاه تا فشار اقتصادی آمریکا، موقعیت تهران را تضعیف کرده است. واکنش محتاطانه بغداد به حملات پهپادی و تمایل دولت عراق برای جلوگیری از تقابل مستقیم با نیروهای وابسته به جمهوری اسلامی نیز نشانهای از کاهش اعتماد بغداد به توان بازدارندگی تهران است.
این تغییر مسیر تنها به حوزه انرژی محدود نمانده و تحولی بیسابقه در حوزه امنیتی و مالی نیز در هفتههای اخیر رخ داده است.
مقابله احتمالی با نیابتیهای تهران
طبق گزارشی که اوایل روز پنجشنبه ۴ دسامبر (۱۳ آذر) در رسانههای دولتی عراق ثبت شد، وبسایت وزارت دادگستری عراق اعلام کرد حزبالله لبنان و جنبش حوثیهای یمن در فهرست گروههای تروریستی قرار گرفته و دستور مسدودسازی داراییهای احتمالی آنها در عراق صادر شده است.
بنا بر این گزارش، این تصمیم در قالب «مصوبه شماره ۶۱» کمیته عالی مسدودسازی دارایی تروریستها صادر شد؛ کمیتهای که ریاست آن بر عهده علی محسن العلاق، رئیس بانک مرکزی عراق است و اعضای آن از عالیترین نهادهای امنیتی، مالی و اطلاعاتی دولت انتخاب شدهاند.
یکی از مشاوران دولت عراق نیز به العربی الجدید گفت هدف اصلی این اقدام، حمایت از سیستم بانکی و نفتی عراق در برابر خطر تحریمهای آمریکا بوده است. او همچنین تاکید کرد که این تصمیم «بیشتر مالی است تا سیاسی» و بغداد مجبور بوده برای جلوگیری از جریمه شدن بانک مرکزی و شرکت نفت دولتی سومو، چنین اقدامی انجام دهد.
اما در ادامه روز پنجشنبه، دولت عراق اعلام کرد قرار گرفتن نام حزبالله لبنان و حوثیهای یمن در فهرست گروههای تروریستی این کشور یک «خطای اداری» بوده که هنگام انتشار فهرست مسدودسازی داراییهای مرتبط با داعش و القاعده رخ داده است. کمیته مسدودسازی اموال تروریستها توضیح داد که فهرست رسمی پیش از انجام اصلاحات نهایی منتشر شده و احزاب و نهادهایی در آن آمدهاند که «هیچ ارتباطی با فعالیتهای تروریستی نداشتهاند».
در ادامه، بانک مرکزی عراق نیز خواستار حذف فوری این اسامی از روزنامه رسمی شد و سپس محمد شیاع السودانی، نخستوزیر عراق، دستور تحقیق فوری درباره این رویداد و پیگرد مقامهای مسئول را صادر کرد.
با این حال، احتمال وقوع قطعی چنین رخدادی در آیندهای نزدیک چنان قوت گرفته که با واکنش تند گروهها و شخصیتهای نزدیک به محور جمهوری اسلامی در عراق مواجه شده است. مصطفی سند، نماینده شیعه در پارلمان عراق، این تصمیم را «ننگآور» توصیف کرده و نوشته است: «عراق حوثیها و حزبالله را تروریست میخواند و همزمان ترامپ برای جایزه صلح نوبل نامزد میشود. شرم بر شما.»
مجموعهای از تحولات در یک مسیر مشترک
در کنار بازگشایی خط لوله کردستان و احتمال قرار گرفتن نام دو متحد مهم جمهوری اسلامی به عنوان گروه تروریستی، نشانههای دیگری نیز از نزدیکی مجدد واشنگتن و بغداد دیده میشود. معرفی فرستاده ویژه جدید آمریکا برای عراق و بازگشت شرکت اگزونموبیل برای توسعه میادین نفتی جنوب عراق، از جمله این موارد است.
هرچند این روند ممکن است با مقاومت جریانهای نزدیک به جمهوری اسلامی ایران روبهرو شود، اما مجموعه نشانهها حاکی از آن است که نفوذ تهران در عراق، برای نخستین بار در سالهای اخیر، با کاهش محسوس و چندلایه مواجه شده است؛ تحولی که پیامدهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی آن برای جمهوری اسلامی و منطقه قابلتوجه خواهد بود.
