فعالان میراث‌فرهنگی از وضعیت وخیم حمام شیخ بهایی، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی اصفهان، خبر می‌دهند. این حمام، که متعلق به دوره صفوی است و به‌دلیل معماری بی‌همتایش یکی از عجایب مهندسی ایران به شمار می‌رود، به آسیب‌های جدی دچار شده و به‌دلیل شرایط ناایمن درهای آن به روی گردشگران بسته شده است.

تصاویر منتشرشده از حمام شیخ بهایی، فرسودگی نمای بیرونی و زنگ‌زدگی نرده‌های ورودی را نشان می‌دهند که به باور کارشناسان حاکی از وخامت شرایط داخلی بنا است. این در حالی است که با توجه به ارزش تاریخی حمام، هنوز برای مرمت آن اقدامی نشده است.

این اثر تاریخی حاصل نبوغ شیخ بهایی دانشمند و معمار برجسته دوره صفوی است که با تسلط بر علوم ریاضی و معماری شاهکاری را خلق کرده که همچنان در تاریخ معماری ایران بی‌همتا باقی مانده است.

میراثی که در سایه بی‌توجهی در حال فراموشی است

تخریب تدریجی حمام شیخ بهایی تنها یک نمونه از بحران میراث فرهنگی اصفهان است. تخریب مسجد قدیمی محله سیچان در ابتدای آذرماه، در میان فعالان این حوزه موج جدیدی از نگرانی‌ برانگیخت.

محله سیچان، یکی از محلات تاریخی اصفهان در جنوب زاینده‌رود، قدمتی دیرینه دارد و بخشی از شکوه عصر صفوی را نمایان می‌سازد. براساس گزارش‌ها، مسجد این محله بدون دریافت استعلام از سازمان میراث فرهنگی، به بهانه بازگشایی معبر تخریب شده است.

روح‌الله سیدالعسگری، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی استان اصفهان، با تایید این تخریب اظهار داشت که این مسجد در فهرست آثار ملی ثبت نشده و به همین دلیل مسئولان محلی بدون استعلام از سازمان به تخریب آن اقدام کرده‌اند.

این نخستین‌بار نیست که میراث تاریخی اصفهان قربانی بی‌توجهی می‌شود. مردادماه سال جاری شبستان مسجد تاریخی کازرونی نیز با مجوز رسمی سازمان میراث فرهنگی تخریب شد.

به‌رغم تاکید سازمان میراث فرهنگی بر حفظ حیاط واجد ارزش این مسجد، تصاویر منتشرشده از آسیب‌دیدگی کاشی‌کاری‌های محراب حکایت دارند. نبود نظارت کافی و حضور نیروی حفاظتی حین تخریب، بار دیگر عملکرد نهادهای مسئول در اصفهان را زیر سوال برده است.

واکنش فعالان میراث فرهنگی

فعالان میراث فرهنگی اصفهان این روند تخریبی را زنگ خطری برای بافت تاریخی شهر می‌دانند. تخریب بناهای ارزشمند، آن هم به بهانه‌های مختلف، نه‌تنها هویت تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند، که سرمایه‌های ملی و گردشگری کشور را نیز از میان می‌برد.

اکنون وضعیت بحرانی حمام شیخ بهایی و تخریب آثار دیگر، درباره اولویت‌بندی‌های سازمان میراث فرهنگی و دیگر نهادهای مرتبط پرسش‌های متعددی ایجاد کرده است. اگر بی‌توجهی به این شکل ادامه یابد خطر از دست دادن بخش‌های بیشتری از هویت تاریخی اصفهان جدی‌تر از قبل خواهد بود.

سقاخانه ساغرچی‌ها، یکی دیگر از بناهای تاریخی اصفهان که در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، در ماه‌های اخیر قربانی توسعه بی‌رویه و طرح‌های شهری شد. این سقاخانه که نماد فرهنگ و تاریخ اصفهان بود، به‌دلیل طرح‌های تعریض معابر شهرداری تخریب شد.

شهروندان محله اردیبهشت‌ماه امسال شاهد تخریب پنجره‌های چوبی قدیمی و دیوار این سقاخانه بودند. این اقدام تحت نظارت نیروهای خدمات شهری منطقه یک شهرداری صورت گرفت، اما با اعتراض مردم و اطلاع‌رسانی به اداره اوقاف و میراث فرهنگی عملیات متوقف شد.

مهدی اخوان، یکی از اهالی محل، در این باره می‌گوید: «این اقدام بدون هیچ‌گونه اطلاع قبلی انجام شد و تنها پس از اعتراض مردم متوقف گردید. با این حال، آسیبی که به بنا وارد شده است جبران‌ناپذیر است.»

تخریب هدفمند به بهای از دست دادن ارزش‌های تاریخ

اما تخریب این سقاخانه تنها نمونه‌ای از روند نگران‌کننده نابودی بافت تاریخی اصفهان است. مدیران اوقاف با انتقاد از شهرداری اصفهان به تخریب سقاخانه قبله دعا در بهمن سال گذشته اشاره کرده‌اند.

این سقاخانه ۳۲۰ سال قدمت داشت و حتی کشف سنگ قبرهایی مربوط به دوره صفوی از تخریب آن جلوگیری نکرد. شهرداری، با بی‌توجهی به ارزش‌های تاریخی، این محل را تخریب و آسفالت کرد.

علاوه بر این، گودبرداری در محوطه مسجد عتیق و تخریب خانه‌های تاریخی، از دیگر موارد تخریب‌های هدفمند است. فعالان میراث فرهنگی هشدار می‌دهند که از پنج هزار خانه تاریخی اصفهان، تنها ۳۰۰ خانه باقی مانده است و این تعداد نیز با سیاست‌های فعلی در معرض نابودی قرار دارند.

محمدمهدی کلانتری، کارشناس مرمت بافت‌های تاریخی، سال گذشته در ویدیویی اعلام کرد که پروژه‌هایی نظیر گذر آقا نورالله نجفی، باعث تخریب جبهه شرقی میدان نقش‌جهان و از بین رفتن تعدادی از بناهای قدیمی شده است.

فرونشست زمین، تهدیدی دیگر برای میراث اصفهان

در کنار تخریب‌های هدفمند، پدیده فرونشست زمین نیز تهدیدی جدی برای بناهای تاریخی اصفهان به شمار می‌رود. مهرماه امسال، کمیته تخصصی کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی گزارش داد که دست‌کم ۶۰۰ بنای تاریخی این استان به‌دلیل فرونشست زمین در معرض آسیب جدی قرار دارند.

ترک‌ها و شکاف‌هایی که در برخی از مساجد و بناهای تاریخی اصفهان پدید آمده نشانه‌های آشکار این تهدید است. بناهایی مانند مسجد جامع عتیق، سی‌وسه‌پل و منار جنبان، در میان بناهای در معرض خطر قرار دارند.

با اینکه فرونشست زمین تهدیدی طبیعی و پیشگیری‌ناپذیر به نظر می‌رسد، سرعت تخریب هدفمند به‌دست مدیران شهری از این پدیده پیشی گرفته است. توسعه بی‌رویه و طرح‌های نوسازی شهری که بدون در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی انجام می‌شود، هر روز بخشی از هویت فرهنگی اصفهان را از بین می‌برد.

فعالان میراث فرهنگی بر این باورند که نبود نگاه حفاظتی در پروژه‌های عمرانی علت اصلی تخریب آثار تاریخی است.

با اینکه سازمان میراث فرهنگی رسما مسئول حفاظت از این آثار است، سکوت و عملکرد ضعیف آن اعتراض گسترده‌ای را به دنبال داشته است. به گفته کارشناسان، ادامه این وضع هویت تاریخی اصفهان را به‌کلی نابود و این شهر را از فهرست مقاصد مهم گردشگری جهان حذف می‌کند.

در شرایط فعلی تنها با تغییر رویکرد مدیران و اجرای برنامه‌های حفاظتی می‌توان از نابودی کامل میراث فرهنگی شهر اصفهان جلوگیری کرد.