در حمله هوایی بامداد جمعه ۲۳ خرداد طی مدت‌ زمانی کوتاه، چندین مقام بلندپایه نظامی، سیاسی و هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران کشته شدند. تا زمان تنظیم این گزارش محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران، امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه پاسداران، غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا، فریدون عباسی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی و محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی و از چهره‌های فعال در برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی، تایید شده است. گزارش‌های تایید نشده‌ای هم از مرگ علی شمخانی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاور سیاسی رهبر جمهوری اسلامی، منتشر شده است. دست‌کم رسانه‌های جمهوری اسلامی می‌گویند حال او به شدت وخیم است. ضمن اینکه ارتش اسرائیل، احتمال داده که تعداد بیشتری از مقامات ارشد ایرانی در حملات روز جمعه کشته شده باشند. 

ساعاتی پس از انتشار خبر کشته شدن این فرماندهان ارشد، برخی رسانه‌های داخلی گزارش دادند که علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، محمد پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه را به‌عنوان جانشین حسین سلامی در فرماندهی سپاه منصوب کرده و عبدالرحیم موسوی، فرمانده ارتش جمهوری اسلامی هم  رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و جانشین محمد باقری شده است. خامنه‌ای، همچنین علی شادمانی، معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا را به عنوان فرمانده جدید این قرارگاه منصوب کرد.

در ساعت‌های ابتدایی پس از حمله، سردرگمی و تناقض‌گویی در اطلاع‌رسانی رسمی جمهوری اسلامی به‌وضوح مشهود بود. با وجود تلاش مقام‌های دولتی برای مدیریت روایت، از جمله سخنان عزیز نصیرزاده، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، که ادعا کرد جمهوری اسلامی برای سال‌ها رزم ادامه‌دار دست پر دارد و مجتبی امانی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در لبنان، که مدعی شد: «اگر قرار بود کشور با این شهادت‌ها تضعیف شود، به قدرت امروز نمی‌رسید»، واقعیت این است که حذف بالاترین فرماندهان نظامی یک خلا جدی در ساختار قدرت ایجاد می‌کند که می‌تواند بر عملکرد کلی نظام و واکنش احتمالی‌ آن به اسرائیل تاثیر مستقیم بگذارد.

این گزارش با مرور سوابق و جایگاه فرماندهانی که براساس اخبار رسمی و غیررسمی کشته‌شده‌اند، به تحلیل تاثیر حذف آن‌ها بر توان عملیاتی و تصمیم‌سازی جمهوری اسلامی در مواجهه با آنچه «انتقام سخت» خوانده می‌شود، می‌پردازد.

محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح

محمدحسین افشردی، معروف به محمد باقری، متولد ۱۳۳۹ در تهران، از سال ۱۳۹۵ تا زمان مرگش در خرداد ۱۴۰۴ رئیس ستاد کل نیروهای مسلح بود. او فعالیت در سپاه را از سال ۱۳۵۹ آغاز کرد و در طول جنگ ایران و عراق در حوزه اطلاعات فعال بود. باقری از موسسان انجمن ژئوپلیتیک ایران بود و پیش از ریاست ستاد کل، سمت‌هایی چون معاونت اطلاعات و عملیات و معاونت ارکان ستاد را در اختیار داشت.

او از چهره‌های تاثیرگذار امنیتی جمهوری اسلامی بود و در عملیات‌هایی چون حمله به مواضع احزاب کرد در غرب ایران نقش داشت. در جریان اعتراض‌های کوی دانشگاه در تیر ۱۳۷۸، او نیز از امضاکنندگان نامه تهدیدآمیز به رئیس‌جمهوری وقت، محمد خاتمی، بود.

باقری در سال‌های اخیر هدف تحریم‌های آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا و سوییس قرار گرفت؛ تحریم‌هایی که به دلیل نقش او در نقض حقوق بشر، ارسال پهپاد به روسیه و حمایت از جنگ اوکراین اعمال شدند. او در واکنش به این تحریم‌ها، مواضعی کنایه‌آمیز اتخاذ کرده بود.

علی شمخانی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی

علی شمخانی، زاده ۱۳۳۴ در اهواز، از فرماندهان ارشد سابق سپاه و ارتش و از چهره‌های بانفوذ جمهوری اسلامی بود. او در طول دوران کاری‌اش، مسئولیت‌هایی چون جانشینی فرمانده کل سپاه، فرماندهی نیروی دریایی ارتش و سپاه، وزارت دفاع در دولت خاتمی و دبیری شورای عالی امنیت ملی را برعهده داشت.

شمخانی پس از کنار رفتن از دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی در خرداد ۱۴۰۲، مشاور سیاسی علی خامنه‌ای و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام شد. با این حال، نام او در سال‌های اخیر بیشتر در ارتباط با پرونده‌های فساد اقتصادی گسترده در رسانه‌ها دیده می‌شد؛ از جمله فعالیت‌های اقتصادی فرزندانش در زمینه نفت، کشتیرانی، ساخت‌وساز و دارایی‌های مشکوک در داخل و خارج کشور. وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز او را تحریم کرد.

علی شمخانی روز پنجشنبه پس از صدور قطعنامه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس تهدید کرد که جمهوری اسلامی ممکن است بازرسان آژانس را اخراج، همکاری با این نهاد را قطع و مواد غنی‌شده را به مکان‌هایی امن و نامشخص منتقل کند.

حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران

حسین سلامی، متولد ۱۳۳۹ در گلپایگان، از سال ۱۳۹۸ تا زمان مرگش در خرداد ۱۴۰۴، فرماندهی کل سپاه پاسداران را برعهده داشت. او از آبان ۱۳۵۹ به سپاه پیوست و در طول جنگ ایران و عراق در یگان‌هایی مانند لشکر ۲۵ کربلا و قرارگاه دریایی نوح حضور داشت. سلامی استاد دانشگاه عالی دفاع ملی و موسس دوره عالی جنگ نیز بود.

او در مسئولیت‌های کلیدی چون فرماندهی نیروی هوایی سپاه، جانشینی فرمانده کل سپاه و فرماندهی دانشگاه فرماندهی و ستاد ایفای نقش کرد و در سرکوب اعتراض‌های دی ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸ و همچنین سرنگونی هواپیمای اوکراینی نقش مستقیم داشت.

اتحادیه اروپا در آوریل ۲۰۲۰ به‌ دلیل نقش سلامی در سرکوب معترضان او را تحریم کرد. دادگاه عالی اونتاریو در کانادا نیز که شلیک به هواپیمای اوکراینی را اقدامی عمدی و تروریستی دانست، نام سلامی را هم در فهرست متهمان قرار داد.

سلامی روز پنجشنبه در یکی از آخرین تهدیدهایش علیه اسرائیل، گفت که جمهوری اسلامی برای هر سناریویی آماده‌ است. او با تاکید بر آمادگی سپاه پاسداران برای جنگ با اسرائیل گفت: «ما جنگ‌دیده و کارآزموده‌ایم.»

امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه پاسداران

امیرعلی حاجی‌زاده، متولد ۹ اسفند ۱۳۴۰ در تهران، از سال ۱۳۵۹ به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآمد و در طول جنگ ایران و عراق در عملیات‌های متعددی شرکت داشت. او در سال ۱۳۸۸ به‌عنوان نخستین فرمانده نیروی هوافضای سپاه منصوب شد و تا زمان کشته شدنش این سمت را حفظ کرد. او همچنین مدتی فرمانده پدافند هوایی سپاه بود.

حاجی‌زاده، نقش برجسته‌ای در چند عملیات نظامی بزرگ داشت، از جمله حمله موشکی به پایگاه داعش در شرق فرات در سوریه و حمله به پایگاه نظامیان آمریکایی عین‌الاسد در عراق در واکنش به ترور قاسم سلیمانی.

حاجی‌زاده یکی از فرماندهان حملات گسترده موشکی سپاه به اسرائیل در سال ۲۰۲۴ بود که در پاسخ به حملات اسرائیل به مواضع ایران و حزب‌الله انجام شد، و بابت این عملیات‌ها از رهبر جمهوری اسلامی نشان فتح درجه یک دریافت کرد.

او در جریان سقوط پرواز ۷۵۲ هواپیمایی اوکراینی در دی‌ماه ۱۳۹۸، پس از چند روز سکوت، مسئولیت آن را برعهده گرفت و گفت که نیروهای مسلح مرتکب اشتباه شدند. با وجود صدور قرار مجرمیت برای او، با دستور مقامات بالاتر از تعقیب قضایی معاف شد. خانواده‌های قربانیان معتقدند که سرنگونی هواپیما اقدامی عمدی برای ایجاد ابهام و مقصر جلوه دادن آمریکا بوده است.  

غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا

غلامعلی رشید علی‌نور، متولد ۱۳۳۲ در دزفول، از فرماندهان ارشد سپاه و فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا بود. او پیش از انقلاب در گروه منصورون فعالیت سیاسی داشت و ساواک دوبار او را بازداشت کرده بود. او پس از انقلاب با ادغام گروه‌ها، به سپاه پیوست و در جنگ ایران و عراق، مسئولیت‌هایی چون فرماندهی قرارگاه فتح و جانشینی نیروی زمینی سپاه را برعهده داشت.

رشید از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۵ در سمت‌هایی چون معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل و جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح فعالیت کرد و از معدود فرماندهان دارای درجه سرلشکری بود. در آبان ۱۳۹۸، وزارت خزانه‌داری آمریکا او را در فهرست تحریم‌هایش قرار داد و از قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان یکی از مراکز اصلی فرماندهی نظامی جمهوری اسلامی نام برد.

علاوه بر فرماندهان و مقام‌های بلندپایه‌ای که در حمله روز جمعه اسرائیل کشته شدند، رسانه‌های داخلی از جان باختن شش چهره فعال در برنامه هسته‌ای ایران که از آن‌ها با عنوان «دانشمندان هسته‌ای» یاد می‌شود، خبر داده‌اند. این افراد عبارت‌اند از: عبدالحمید مینوچهر، احمدرضا ذوالفقاری، سیدامیرحسین فقهی، مطلبی‌زاده، محمدمهدی طهرانچی و فریدون عباسی.

فریدون عباسی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی

فریدون عباسی دوانی، متولد ۱۳۳۷ در آبادان، دانشمند هسته‌ای و نماینده سابق مجلس بود. او در دولت احمدی‌نژاد، رئیس سازمان انرژی اتمی و عضو کمیسیون انرژی مجلس یازدهم بود. عباسی دکترای فیزیک هسته‌ای داشت و حضور در سپاه و جنگ ایران و عراق را نیز در کارنامه داشت.

در سال ۱۳۸۹، هم‌زمان با ترور مجید شهریاری، عباسی نیز هدف ترور قرار گرفت که نافرجام بود و در رسانه‌های رسمی، «جانباز هسته‌ای» لقب گرفت. او یکی از چهره‌های کلیدی در برنامه هسته‌ای ایران بود و تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل و آمریکا قرار داشت.

عباسی از منتقدان سرسخت برجام بود و مواضع رادیکالی در قبال سیاست خارجی جمهوری اسلامی داشت.

محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی

محمدمهدی طهرانچی، فیزیکدان و سیاستمدار ایرانی، از سال ۱۳۹۷ ریاست دانشگاه آزاد اسلامی را برعهده داشت. او پیش از آن سرپرست دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیئت امنای دانشگاه آزاد بود. طهرانچی به‌دلیل همکاری در «طرح هسته‌ای آماد» در مارس ۲۰۲۰ همراه با چهار تن دیگر در فهرست تحریم‌های وزارت خارجه آمریکا قرار گرفت.

در مرداد ۱۳۹۹، فیش حقوقی طهرانچی با رقم بالای ۴۵ میلیون تومان منتشر شد و موضوع حقوق‌های نجومی را دوباره به صدر رسانه‌ها آورد. او از چهره‌های بانفوذ در نظام آموزش عالی جمهوری اسلامی به شمار می‌رفت و با نهادهای حاکمیتی و امنیتی ارتباط نزدیکی داشت.

در شرایطی که جمهوری اسلامی همواره بر واکنش قاطع به حملات خارجی تاکید کرده، از میان رفتن فرماندهان کلیدی نظامی، امنیتی و هسته‌ای می‌تواند بر ظرفیت اجرای چنین واکنشی و نیز هماهنگی ساختار قدرت تاثیر چشمگیری بگذارد.

کشته شدن هم‌زمان فرماندهان ارشد و شماری از چهره‌های اصلی برنامه هسته‌ای نه‌فقط یک ضربه اطلاعاتی و عملیاتی سنگین محسوب می‌شود، بلکه حفره‌ای عمیق در نظام تصمیم‌سازی و فرماندهی جمهوری اسلامی ایجاد می‌کند. در حالی‌ که نهادهای حکومتی تلاش دارند با انتصاب‌های فوری و روایت‌سازی رسانه‌ای از بروز نشانه‌های ضعف جلوگیری کنند، واقعیت میدانی نشان می‌دهد که نظام در یکی از بی‌سابقه‌ترین وضعیت‌های بحرانی خود قرار گرفته است؛ وضعیتی که می‌تواند تصمیم‌گیری در مورد هرگونه «انتقام» را با تردید همراه کند.