در کاوش‌های باستان‌شناسی در جنوب اسرائیل، باستان‌شناسان بقایای الاغ‌های جوانی را کشف کرده‌اند که حدود ۴۵۰۰ سال پیش، در ابتدای عصر برنز، به شکل آیینی قربانی و در زیر خانه‌های مردم دفن شده‌اند.
این یافته‌ها که در محوطه‌های باستانی گات (تل صفی) و آزِقه (تل عَزِقه) در سرزمین کنعان در آن زمان و جنوب اسرائیل کنونی به دست آمده‌اند، دریچه‌ای تازه به مناسک مذهبی و اجتماعی کنعانیان گشوده‌اند.
پرسش کلیدی پژوهشگران اما این است: آیا این رسم کهن، شباهتی به یکی از آیین‌های رازآلود یهودی موسوم به «پِتِر خامور» دارد؟
دفن الاغ‌هایی که از مصر آمده بودند
در محوطه گات، باستان‌شناسان به رهبری آرن مایر از دانشگاه بار-ایلان، چهار اسکلت الاغ ماده جوان را یافتند که زیر کف خانه‌هایی معمولی دفن شده بودند. آن‌طور که بررسی ایزوتوپی دندان‌های این حیوانات نشان می‌دهد، هر چهار الاغ از مصر به گات آورده شده بودند.
این کشف به‌ویژه از این جهت جالب است که تاکنون تصور می‌شد روابط تجاری گسترده بین مصر و کنعان عمدتا از دوره برنز میانی آغاز شده باشد، اما این یافته، شواهدی از پیوندهای تجاریِ زودهنگام‌تر ارائه می‌دهد.
از آن عجیب‌تر اینکه استخوان‌های یک الاغ محلی نیز در همان لایه‌های باستانی پیدا شده که نشانه‌هایی از ذبح و مصرف خوراکی داشت. یعنی در همان زمان، برخی الاغ‌ها قربانی و دفن می‌شدند و برخی دیگر تنها برای گوشتشان استفاده می‌شدند.
دفن آیینی یا تبرک پی ساختمان؟
این چهار الاغ در حفره‌هایی کم‌عمق دفن شده بودند که روی آن‌ها بعدا کف خانه‌ها ساخته شده است. برخی از آن‌ها سر نداشتند، و جمجمه‌شان جداگانه در زاویه خاصی کنار بدن قرار گرفته بود. این نوع دفن معمولا «قربانی برای پی و فونداسیون ساختمان» و «نشانه خوش‌یمنی» نامیده می‌شود: سنتی که هزاران سال در خاورمیانه رایج بوده و طی آن، پیش از ساخت خانه، معبد یا بنا، چیزی ارزشمند در زیر پی آن دفن می‌شده تا از ساکنان در برابر بلا و چشم‌زخم محافظت کند.
اما برخی پژوهشگران، مانند پروفسور اودد لیپشیتس از دانشگاه تل‌آویو، نظر متفاوتی دارند. او می‌گوید: «دفن این الاغ‌ها لزوما به پی ساختمان و رفع چشم‌زخم ارتباط ندارد. بیشتر شبیه به تقدیم قربانی برای جلب برکت یا ثروت‌اند، به‌ویژه چون حیوانات جوان، ماده، و از مصر وارد شده بودند.»
در دنیای باستان، قربانی کردن چیز ارزشمند، نشانه ایمان یا طلب آرزویی از پروردگار بود. اگر چیزی را قربانی می‌کردی که برایت بی‌اهمیت بود، ارزش آیینی آن از بین می‌رفت.
خانه‌های معمولی، قربانی‌های غیرمعمول
یکی از نکات قابل توجه این است که این الاغ‌ها نه در معابد یا بناهای مهم، بلکه در خانه‌های معمولی طبقه متوسط شهری دفن شده بودند. نه ساکنان‌شان اشراف بوده‌اند و نه کاهن. اما به گفته مایر، برخی نشانه‌ها مانند مجسمه‌های الاغ و اقلام وارداتی دیگر نشان می‌دهد که این خانواده‌ها ممکن است تاجر یا در ارتباط با تجارت بوده باشند.
در محوطه آزِقه، حدود ۸ کیلومتر آن‌سوتر، در سال ۲۰۱۷ دو الاغ دیگر – این بار به شکل دوقلو و با پاهای بسته – کشف شدند. آن‌ها هم به‌وضوح سر نداشتند و استخوان‌ها کامل و بدون نشانه پوسیدگی بودند؛ یعنی فورا پس از مرگ دفن شده بودند. جالب اینکه آزقه و گات در آن زمان هر دو سکونتگاه کنعانی‌ها بودند و به‌نظر می‌رسد دارای فرهنگ مشابهی بودند.
الاغ‌ها نه در معابد یا بناهای مهم، بلکه در خانه‌های معمولی طبقه متوسط شهری دفن شده بودند- منبع: اودد لیپشیت
چرا الاغ؟ مگر حیوانات ارزشمندتر نبودند؟
شاید برای مخاطب امروزی این سوال پیش بیاید که چرا الاغ؟ مگر حیوانات باارزش‌تری مثل گاو یا گوسفند در دسترس نبودند؟ اما در دنیای باستان، الاغ یکی از باارزش‌ترین دارایی‌های یک فرد بود. پیش از آنکه اسب در خاورمیانه رایج شود، الاغ اصلی‌ترین وسیله حمل‌ونقل بود. آن‌طور که مایر می‌گوید: «مثل ماشین شخصی امروز. وسیله متحرک و ارزشمند هر کس بود.»
به همین خاطر است که در متون مذهبی بعدتر هم الاغ جایگاه ویژه‌ای دارد: ابشالوم – پسر داوود – سوار بر الاغ بود؛ عیسی مسیح نیز هنگام ورود به اورشلیم سوار الاغ شد. به‌عبارتی، الاغ نه تنها وسیله کار، که نشانه‌ای از اعتبار و جایگاه اجتماعی نیز بود.
آیا پتر خامور از این سنت آمده؟
یکی از آیین‌های کمتر شناخته‌شده یهودی به نام «پتر خامور» دقیقا با الاغ در ارتباط است. بر اساس کتاب خروج (سفر شِموت)، «هر نخست‌زاده الاغ را با یک بره فدیه بده؛ و اگر فدیه ندهی، گردنش را بشکن.» این آیین می‌گوید اگر کسی نخستین الاغ نر خود را (که طبق قانون قابل قربانی کردن در معبد نیست چون الاغ «ناپاک» تلقی می‌شود) نگه می‌دارد، باید به‌جایش یک گوسفند به کاهن بدهد؛ در غیر این‌صورت باید الاغ را بکشد.
پژوهشگران این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا دفن الاغ‌های جوان، آن هم به‌شیوه سر بریدن، می‌تواند پیش‌زمینه‌ای فرهنگی برای این فرمان توراتی باشد؟ اودد لیپشیتس این فرضیه را جدی می‌داند و می‌گوید: «شاید یهودیان بعدتر این سنت را به شیوه‌ای دیگر بومی‌سازی کرده‌اند.»
اما پژوهشگران دیگر، مانند ایلون گیلعاد، پژوهشگر آیین‌های یهودی، این ایده را با تردید نگاه می‌کنند. او می‌گوید: «صرف اینکه سر حیوان بریده شده، نمی‌تواند به پتر خامور ربط پیدا کند. ممکن است دلایل دیگری داشته باشد که ما نمی‌دانیم. و چون از آیین‌های مردمان برنز چیزی نمی‌دانیم، ناخودآگاه دنبال شباهت‌هایی در تورات می‌گردیم.»
با آنکه نمی‌توان به‌قطع گفت که آیین پتر خامور از این سنت باستانی ریشه گرفته، اما شباهت‌ها چشمگیرند: قربانی کردن الاغی جوان و سالم، جدا کردن سر، و دفن آن در جای مشخص. از سوی دیگر، این یافته‌ها چیزی فراتر از آیین‌های مذهبی را نشان می‌دهند؛ آن‌ها گوشه‌ای از زندگی اقتصادی، اجتماعی و باورهای مردم عادی در تمدن‌های آغازین خاورمیانه‌اند. دفن الاغی وارداتی از مصر در کف خانه‌ای معمولی، یعنی پیوند بین اقتصاد، دین و منزلت اجتماعی؛ و این خود روایتی است از انسانی زاده عصر برنز که به آیین‌هایش وفادار بوده است.
