مجسمه جدیدی که اخیرا در میدان انقلاب تهران رونمایی شد، امپراتوری رومی‌ را نشان می‌دهد که در برابر شاپور یکم زانو زده است، که البته بسیار بحث‌برانگیز شد. مقام‌های جمهوری اسلامی امپراتور رومی را والرین معرفی کردند، در حالی که اگر این مجسمه از نقش‌رستم الهام گرفته باشد، امپراتور رومی زانوزده فیلیپ یکم است و در نقش اصلی، والرین ایستاده است.

پیتر ادول، استاد تاریخ باستان در دانشگاه مک‌کواری در استرالیا، در مقاله‌ای که در کانورسیشن به این موضوع می‌پردازد که تصویر یادشده از کجا آمده و چرا این مجسمه اکنون نصب شده است؟

ظهور شاپور

در سده سوم میلادی، دودمان ساسانیان در ایران باستان به قدرت رسیدند. چند سال بعد، نخستین پادشاه ساسانی، اردشیر یکم، قلمرو روم در میان‌رودان (در مناطق امروزی ترکیه، عراق و سوریه) را تهدید کرد. رومی‌ها این سرزمین‌ها را از اشکانیان، دودمان پیش از ساسانیان، گرفته بودند.

اردشیر می‌خواست بخشی از قلمروی را که پیش‌تر رومی‌ها گرفته بودند، بازپس گیرد. او در دهه ۲۳۰ میلادی به موفقیت‌هایی رسید. اما پسر و جانشینش، شاپور یکم، این تلاش‌ را به سطحی بالاتر برد.

شاپور در سال ۲۴۴ میلادی ارتش مهاجم روم را شکست داد که به مرگ گوردیان سوم، امپراتور نوجوان روم، انجامید.

در دهه ۲۵۰ میلادی، شاپور به قلمرو روم در سراسر عراق، سوریه و ترکیه حمله کرد. دو ارتش بزرگ روم شکست خوردند و ده‌ها شهر تصرف شد.
در سال ۲۵۳ میلادی، شاپور شهر انتاکیه‌، یکی از مهم‌ترین شهرهای امپراتوری روم، را تصرف کرد. برخی از شهروندان مشغول تماشای تئاتر بودند که با بارش تیرها از آسمان، وحشت‌زده گریختند.

اسارت یک امپراتور

تسخیر انتاکیه ضربه‌ای بزرگ برای رومی‌ها بود، اما رویدادهای سال ۲۶۰ میلادی تکان‌دهنده بودند.
پس از نبرد میان رومیان و ایرانیان در ادسا (جنوب ترکیه امروزی)، امپراتور والرین اسیر شد. این نخستین و آخرین بار بود که یک امپراتور روم زنده به دست دشمن افتاد. والرین همراه هزاران اسیر دیگر به ایران برده شد.

روایت‌هایی درباره سرنوشت والرین بعدها شکل گرفت. در یکی از آن‌ها گفته می‌شود والرین و سربازان اسیر مجبور شدند پلی روی رود کارون در شوشتر بسازند. بقایای این پل که «بند قیصر» نام دارد، هنوز دیده می‌شود.

در داستانی دیگر، گفته می‌شود شاپور از والرین خواست روی چهار‌دست‌وپا خم شود تا پادشاه ایران بتواند هنگام سوار شدن بر اسب از پشت او به‌عنوان پله استفاده کند.

گفته می‌شود شاپور دستور داد جسد والرین را پس از مرگ حفظ و کاه‌اندود کنند و در گنجه بگذارند. با این کار، تحقیر والرین کامل شد.

تصاویر و نقش‌برجسته‌هایی از پیروزی‌های شاپور بر روم در سراسر امپراتوری ایران نصب شد. شماری از این نقش‌برجسته‌ها هنوز پابرجا است. شاید مشهورترین آن‌ها نقش‌برجسته بیشاپور در جنوب ایران باشد، مکانی که شاپور کاخی باشکوه ساخت.

در این تصویر، شاپور با ظاهری آراسته و باشکوه بر اسب نشسته است. زیر پای اسب، جسد گوردیان سوم افتاده است. پشت سر شاه، والرین اسیر قرار دارد که شاپور با دست راستش دامن او را گرفته است. در برابر شاپور، فیلیپ یکم (امپراتور روم از ۲۴۴ تا ۲۴۹ میلادی) دیده می‌شود که برای آزادی ارتش شکست‌خورده روم التماس می‌کند.

شاپور همچنین کتیبه‌ای عظیم به سه زبان حجاری کرد که بخشی از آن به ستایش پیروزی‌های بزرگش بر رومیان می‌پرداخت. این کتیبه که امروز با نام «کتیبه شاپور» شناخته می‌شود، هنوز در نقش‌رستم در جنوب ایران دیده می‌شود.

امپراتوری بزرگ روم کاملا تحقیر شد. ایرانیان منابع عظیمی (از جمله نیروهای متخصص مانند بنایان، معماران، و صنعتگران) را از شهرهای فتح‌شده به ایران آوردند و برخی شهرهای ایران با جمعیت اسیران پر شدند.

مجسمه‌ای تازه برای پیروزی‌ کهن

مجسمه جدیدی که اخیرا در تهران رونمایی شد، ظاهرا نسخه‌ای از نقش‌برجسته ساسانی در نقش‌رستم است.

پیروزی‌های بزرگ شاپور بر رومی‌ها هنوز مایه غرور ملی ایرانیان محسوب می‌شود. مقام‌های جمهوری اسلامی این موضوع را دستمایه قرار دادند و نصب این مجسمه را نمادی از «ایستادگی ملی» پس از بمباران تاسیسات هسته‌ای توصیف کردند.

این مجسمه، آن‌ هم پس از حمله‌های آمریکا و اسرائیل، آشکارا مخاطب داخلی دارد، اما زمان نشان خواهد داد که نصب این مجسمه پیامی برای غرب نیز دارد یا خیر.