در تقویم رسمی ایران، شانزدهم اردیبهشت به مناسبت پایان کار کتاب زیج ایلخانی، اثر برجسته خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند ایرانی، «روز ملی مراغه» نام‌گذاری شده است. این زیج قرن‌ها در بسیاری از سرزمین‌های آن دوران از جمله چین از اعتبار علمی برخوردار بود و در سال ۱۳۵۶ میلادی، یعنی حدود ۳۰۰ سال پس از درگذشت خواجه نصیرالدین، به برخی زبان‌های اروپایی ترجمه و منتشر شد.
خواجه نصیرالدین طوسی زیج ایلخانی را بر پایه رصدهایی که در رصدخانه مراغه انجام شد، تدوین کرد؛ رصدخانه‌ای که به دستور هلاکوخان مغول و به همت و تلاش طوسی در شهر مراغه بنیان نهاده شد. قدیمی‌ترین نسخه شناخته‌شده زیج ایلخانی در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
رصدخانه مراغه بر فراز تپه‌ای در حاشیه جنوبی شهر مراغه، در استان آذربایجان شرقی، واقع شده است. این موقعیت، با چشم‌اندازی باز به آسمان و دور از آلودگی‌های نوری و شهری آن زمان، از نظر جغرافیایی و نجومی جایگاهی مناسب برای رصد دقیق ستارگان فراهم می‌کرد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
نزدیکی این مکان به رودخانه صوفی‌چای و ارتفاع طبیعی آن نسبت به دشت اطراف، از دلایل مهم انتخاب این محل به‌عنوان مرکز رصد و پژوهش نجومی در دوره ایلخانان بود. امروزه بقایای این رصدخانه در منطقه‌ای به نام «رصدخانه مراغه» یا «تپه رصدخانه» قرار دارد و یکی از آثار تاریخی و علمی ایران شناخته می‌شود.
محمد مظفری، دانشیار گروه تاریخ علم و نجوم مرکز اخترشناسی مراغه، به مناسبت روز ملی مراغه در روزنامه پیام ما درباره اهمیت رصدخانه مراغه نوشت: «حدود ۷۵۰ سال پیش، سرزمین ایران دستخوش یورش مغولان شد؛ یورشی که حجم تخریب و ویرانی آن در منابع دست‌اول تاریخی به‌روشنی توصیف شده است و بر کسی پوشیده نیست. با این حال، در همان روزگار دشوار، رصدخانه مراغه به‌عنوان مهم‌ترین نماد علمی جهان اسلام و ایران پا به عرصه گذاشت. در شکل‌گیری این رخداد مهم، هم به علاقه مغولان به علوم دقیقه، به‌ویژه علم نجوم، اشاره شده است (چنانکه آنان رصدخانه‌هایی نیز در قراقروم و چین بنیان نهادند) و هم به سیاست خردمندانه خواجه نصیرالدین طوسی که با تشویق و ترغیب ایلخانان به این مسیر، به حفظ میراث علمی گذشته و غنای آن‌ها خدمتی بزرگ کرد.»
رصدخانه مراغه تنها مرکزی برای رصد ستارگان نبود، بلکه یک سازمان علمی گسترده و کم‌نظیر به‌شمار می‌رفت؛ نهادی که در آن، آموزش و پژوهش در اغلب شاخه‌های دانش آن زمان، از ریاضیات و نجوم گرفته تا فلسفه، طب، فیزیک و حکمت عملی دنبال می‌شد. بسیاری از برجسته‌ترین دانشمندان سده هفتم هجری در این مرکز علمی گرد آمدند؛ از جمله قطب‌الدین شیرازی، فیلسوف، پزشک و منجم نامدار ایرانی که علت اصلی تشکیل رنگین‌کمان را کشف کرد.
با توجه به آنکه در آن دوران، امپراتوری مغول هم‌زمان بر ایران و چین سیطره داشت، پیوندهای علمی میان این دو سرزمین برقرار شده بود. به همین سبب، دانشمندانی از شرق دور نیز در رصدخانه مراغه فعالیت داشتند. همچنین ابن‌العبری، فیلسوف و نویسنده مسیحی و از عالمان برجسته آن دوران، در رصدخانه مراغه به تدریس آثار کلاسیکی چون اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
رصدخانه مراغه ۱۶۷ سال پیش از رصدخانه سمرقند تاسیس شد و در زمان آبادانی خود، یکی از معتبرترین و پرآوازه‌ترین مراکز علمی جهان به‌شمار می‌رفت. خواجه نصیرالدین طوسی برای ساخت این مرکز علمی، از همکاری و تخصص استادان و دانشمندان روزگار خود بهره گرفت. هدف او از این اقدام تنها پیشبرد دانش نبود، بلکه می‌کوشید با ایجاد یک پناهگاه علمی، دانشمندان فراری و آواره‌شده بر اثر یورش مغولان را به سرزمینشان بازگرداند و آنان را در یک محیط امن و پویا، به تولید دانش و آموزش ترغیب کند.
طوسی برای انتخاب همکاران خود، نه نژاد، نه مذهب، و نه ملیت را معیار قرار داد. او تنها ملاک گزینش را دانش، تجربه و شایستگی علمی می‌دانست. چنین رویکردی سبب شد رصدخانه مراغه به نمادی از همکاری علمی فراملی و فرامذهبی تبدیل شود؛ الگویی که تا امروز نیز الهام‌بخش پژوهشگران و نهادهای علمی است.
رصدخانه مراغه میراث گرانبهای علمی و تاریخی خواجه نصیر طوسی، در سال‌های اخیر به‌دلیل نبود رسیدگی‌های لازم و کم‌توجهی مسئولان، در وضعیت نامناسبی قرار گرفته است. بقایای این مجموعه علمی که روزگاری یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان بود، امروز در معرض فرسایش، تخریب طبیعی و دخالت‌های انسانی است.
ویدیوهایی که از آن منتشر شده نشان می‌دهد که دیوارها در غیاب نظارت مستمر، به محل یادگاری‌نویسی تبدیل شده‌اند و آسیب فراوان دیده‌اند.
با وجود ثبت ملی این اثر و تاکید پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ علم بر اهمیت آن، برنامه‌ای جامع برای مرمت، بازسازی یا معرفی شایسته رصدخانه مراغه در سطح ملی و بین‌المللی اجرا نشده است. حال‌آنکه فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی تاکید دارند رصدخانه ارزش ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارد.
