با گذشت چهار روز از اعلام آتش‌بس میان اسرائیل و جمهوری اسلامی، وضعیت آسمان ایران برای پروازهای داخلی و بین‌المللی همچنان مبهم است. این در حالی است که وزارت راه و شهرسازی، نهاد مسئول پروازهای کشور، مدعی است جز فرودگاه تبریز سایر فرودگاه‌ها برای بازگشایی آمادگی کامل دارند.

اما این ادعا با آخرین اعلام رسمی همین وزارتخانه در تضاد است. به‌گفته سخنگوی وزارت راه، ممنوعیت پروازها در مناطق شمال، جنوب و غرب کشور تا ساعت ۱۴ روز شنبه هفتم تیرماه تمدید شده است. تداوم تعلیق پروازها، حتی در خطوط داخلی، درباره ایمنی فضای پروازی ایران و کارآمدی زیرساخت‌های راداری کشور پرسش‌های جدی مطرح کرده است.

بررسی تصاویر ماهواره‌ای حاکی از آن است که در طول شبانه‌روز گذشته، تنها چند پرواز محدود در آسمان شرق ایران انجام شده‌ است. خالی بودن بخش عمده‌ای از آسمان ایران این احتمال را تقویت می‌کند که برخلاف اظهارات رسمی، شرایط برای ازسرگیری پروازها همچنان ناامن است.

تناقض گفتار و واقعیت؛ سکوت ماهواره‌ای در آسمان ایران

مجید اخوان، سخنگوی وزارت راه و شهرسازی، روز شنبه با رد شایعات مربوط به اختلال در عملکرد فرودگاه‌ها گفت: «هیچ یک از فرودگاه‌های کشور، به‌جز فرودگاه تبریز، مشکلی برای انجام عملیات پروازی ندارند و همان‌طور که پیش‌تر اعلام شد، پروازها در فرودگاه‌های شرق کشور در حال انجام است.»

او همچنین تاکید کرد که دو فرودگاه مهرآباد و خمینی در تهران آمادگی کامل برای ازسرگیری پروازها را دارند و به‌محض باز شدن فضای پروازی، نشست و برخاست هواپیماها از سر گرفته خواهد شد. درباره فرودگاه تبریز نیز اعلام شد که باند آن در دست تعمیر است و تیم‌های فنی برای بازگرداندن آن به وضعیت عملیاتی پیوسته در تلاش‌اند.

با این‌حال، تصاویر به‌دست‌آمده از سامانه‌های رصد پرواز نشان می‌دهد که در بیشتر ساعات شبانه‌روز هیچ پروازی در آسمان ایران دیده نمی‌شود. این موضوع، نه‌تنها اظهارات مسئولان دولتی درباره آغاز مجدد پروازها را زیر سوال می‌برد، که نشان می‌دهد شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی هنوز آسمان ایران را ناامن می‌دانند.

احتمال آسیب به رادارها و جابه‌جایی ناوگان

برخی تحلیلگران معتقدند که یکی از دلایل تداوم ممنوعیت پروازها، اختلال در شبکه راداری کشور در نتیجه حملات اخیر اسرائیل است. به باور آنان، حمله به زیرساخت‌های دفاعی، ازجمله سامانه‌های پدافندی و ایستگاه‌های راداری، توان نظارتی ایران بر آسمان خود را کاهش داده است. این فرضیه، به‌ویژه با توجه به ناتوانی راداری ایران در شناسایی حمله نخست اسرائیل، محتمل به نظر می‌رسد.

از دیگر عوامل احتمالی، می‌توان به جابه‌جایی بخشی از ناوگان هوایی اشاره کرد. شایعاتی درباره انتقال برخی از هواپیماهای مسافری از فرودگاه مهرآباد به دیگر نقاط کشور منتشر شده است که می‌تواند نشانه نگرانی امنیتی یا آسیب به این فرودگاه باشد.

نباید فراموش کرد که تهران، به‌منزله مرکز اصلی پروازهای داخلی و خارجی ایران، نقشی کلیدی در شبکه هوایی کشور دارد. با این حال، هنوز مشخص نیست که میزان خسارت فرودگاه مهرآباد در حملات اخیر چقدر بوده است.

تداوم تعطیلی مهرآباد و ناکارآمدی جایگزین‌ها

طبق نظر کارشناسان شدت حملات به فرودگاه مهرآباد طی روزها و شب‌های مختلف به‌حدی بود که صدای انفجار در مناطق اطراف بارها شنیده شد. این حملات چنان سنگین بود که شهرداری تهران ایستگاه مترو مهرآباد را تعطیل کرد و فعالیت این فرودگاه، که یکی از مهم‌ترین مراکز پرواز داخلی است، از نخستین روزهای درگیری معلق شد.

وزارت راه و شهرسازی در واکنش به این وضعیت، پیشنهاد انتقال پروازهای داخلی به فرودگاه خمینی را ارائه داد. اما واقعیت آن بود که فاصله زیاد این فرودگاه با بافت شهری تهران و هزینه گران حمل‌ونقل، که در برخی موارد معادل نیمی از هزینه یک بلیت پرواز داخلی است، استفاده عمومی از آن را دشوار می‌کرد.

افزون بر این، فرودگاه خمینی نیز برای پوشش همزمان پروازهای داخلی و بین‌المللی، چه از نظر ظرفیت باندها و ترمینال‌ها و چه در زمینه مدیریت ترافیک پروازی، از زیرساخت‌های کافی برخوردار نیست.

نمونه آشکار محدودیت پروازی در کشور اظهارات عباس عراقچی، وزیر امور خارجه دولت چهاردهم، است که در یک گفتگوی تلویزیونی اعلام کرد برای عزیمت به ژنو، ابتدا از طریق مرز زمینی از کشور خارج شده و سپس از یکی از کشورهای همسایه راهی اروپا شده است.

اختلال در بازگشت حجاج و سردرگمی مسافران

تعطیلی فضای پروازی کشور طی هفته‌های گذشته حتی روند بازگرداندن حجاج از عربستان سعودی را مختل کرد. ناتوانی در برقراری پروازهای برگشت باعث شد بخشی از حجاج از طریق مرزهای زمینی به کشور بازگردند. این وضعیت درحالی رخ داد که معمولا برای بازگشت حجاج از پیش تمهیدات دقیق لجستیکی و پروازی تعیین می‌شود.

در کنار آسیب‌های لجستیکی و سیاسی، پیامدهای اجتماعی این بحران نیز جدی است. بسیاری از مسافران داخلی و خارجی که پیش‌تر بلیت تهیه کرده بودند، هنوز موفق به بازگشت نشده‌اند. در برخی موارد، شرکت‌های هواپیمایی نیز از بازپرداخت وجه بلیت‌های لغوشده یا خودداری کرده‌اند یا پاسخ روشنی به مشتریان نمی‌دهند.

سخنگوی وزارت راه در چهارم تیرماه با اشاره به نگرانی مسافران اعلام کرد: «اطمینان می‌دهیم که وجوه مربوط به بلیت‌های لغوشده در اولین فرصت بازپرداخت خواهد شد. چنانچه تخلفی از سوی شرکت‌های هواپیمایی یا دفاتر فروش مشاهده شد، شهروندان می‌توانند از طریق سامانه حقوق مسافر آن را به سازمان هواپیمایی کشور اعلام کنند.»

در همین حال، آسیب اقتصادی ناشی از این بحران وارد هفته سوم شده است. تداوم اختلال در پروازها، چالشی جدی برای صنعت هوایی کشور، مدیران پرواز در استان‌ها، شرکت‌های هواپیمایی و زنجیره‌های متصل به آن ازجمله صنایع باری، گردشگری، بازرگانی و کسب‌وکارهای خرد ایجاد کرده است.

کاهش پروازها، تنها به رفت‌وآمد مسافر محدود نمی‌شود. در حوزه تجارت الکترونیک، بسیاری از مرسولات پستی هوایی نیز به‌دلیل توقف پروازها در مسیرهای خاص ارسال نشده‌اند. این اختلال، در کنار محدودیت‌های اینترنتی، فشار مضاعفی بر فعالان این حوزه وارد کرده است و نیازمند برآورد دقیق خسارت در پایان بحران است.

فرودگاه پیام، دیگر مرکز مهم پروازهای باری در پایتخت، نیز هدف حملات مکرر قرار گرفته است. این حملات ممکن است به خروج طولانی‌مدت این فرودگاه از مدار عملیاتی کشور منجر شود، مشابه آنچه درمورد فرودگاه تبریز رخ داد.

افزون بر اینها، ده‌ها هزار مسافر ایرانی در خارج از کشور سرگردان مانده‌اند و بسیاری در شهرهای مختلف، به دلیل پایان اقامتشان در هتل‌ها، همچنان بلاتکلیف‌اند. نبود اطلاع‌رسانی شفاف و فقدان زمان‌بندی روشن برای بازگشت وضعیت عادی پروازی کشور، بحران اعتماد عمومی به سیاست‌گذاری حمل‌ونقل هوایی را عمیق‌تر کرده است.

سایه سنگین تکرار هواپیمای اوکراینی بر آسمان ایران

هرچند مقام‌های جمهوری اسلامی بر آمادگی فرودگاه‌ها و ایمن بودن آسمان ایران تاکید دارند، شلیک پدافندی به هواپیمای مسافربری اوکراینی در دی‌ماه ۱۳۹۸، همچنان در حافظه عمومی و محافل بین‌المللی زنده است؛ واقعه‌ای که به‌دنبال باز نگه داشتن فضای پروازی کشور در زمان حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه عین‌الاسد آمریکا در عراق رخ داد و جان ده‌ها شهروند ایرانی، کانادایی و اوکراینی را گرفت.

اکنون نیز بسیاری از ناظران معتقدند با توجه به نامشخص بودن آینده آتش‌بس و بی‌ثباتی امنیتی در منطقه، احتمالا فضای پروازی ایران برای مدتی طولانی به روی پروازهای بین‌المللی بسته بماند. حتی پس از بازگشایی رسمی آسمان، بعید به نظر می‌رسد شرکت‌های هواپیمایی غیرایرانی مخاطره عبور یا فرود در این محدوده را بپذیرند.

چنین وضعیتی نه‌تنها کسب‌وکارهای خرد و صنایع وابسته به حمل‌ونقل هوایی را در تنگنا قرار می‌دهد، که ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به ناوگان فرسوده و بحران‌زده هواپیمایی ایران وارد می‌سازد؛ ناوگانی که پیش‌تر نیز زیر بار تحریم‌های بین‌المللی، کمبود قطعات و نبود نوسازی ساختاری آسیب‌پذیر شده بود.