آمارهای منتشر شده از استان گلستان نشان می‌دهند که به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، ۱۵۰ نفر مبتلا به سرطان هستند. این آمار از میانگین کشوری بالاتر است. 

براساس اطلاعات منتشر شده، ۵۵ درصد سرطان‌ها در شهرها و ۴۵ درصد در روستاهای این استان بروز می‌کند. این اطلاعات همچنین نشان می‌دهد که سرطان مری در کلاله، مراوه تپه و گرگان، و سرطان پستان در غرب این استان، مانند کردکوی، گرگان و بندرگز، و سرطان خون نیز در گمیشان، گرگان و کردکوی رایج‌تر است.

معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در اردیبهشت ماه ۹۸ در سفر خود به گنبدکاووس اعلام کرد که سرطان مری دومین سرطان شایع در بین مردم گلستان، به‌ویژه مناطق شرقی استان است و سالانه منجر به فوت (میانگین) هزار و ۲۰۰ نفر می‌شود.

شیوع بالای سرطان مری در گلستان، در دهه ۷۰ میلادی توجه محققان بین‌المللی را به خود جلب کرد. بر همین اساس، تیمی از دانشمندان بین‌المللی با همکاری محققانی از دانشکده بهداشت و انستیتوی تغذیه دانشگاه تهران، مطالعات خود را در این نقطه از ایران آغاز کردند.

پروفسور نیک دی، از آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان، به‌عنوان سرپرست گروه، تحقیقاتی را به مدت ۸ سال انجام داد، اما با آغاز تحولات سیاسی و انقلاب در ایران، آن طرح نیمه‌تمام ماند و پس از انقلاب نیز تحقیقات جامعی در این زمینه انجام نگرفت.

دکتر داوود مظفری، استادیار دانشگاه علوم پزشکی گلستان، سرطان‌های مری و معده در استان گلستان را در کمربند سرطان مری و معده دنیا می‌داند. این کمربند از شمال غربی چین شروع می‌شود و از قسمت آسیای میانه به شمال ایران می‌رسد، و از آنجا به آذربایجان و اردبیل، و در نهایت به ترکیه سیر می‌کند.

استادیار دانشگاه علوم پزشکی گلستان با بیان این نکته که ممکن است بحث ژنتیک در بروز این نوع سرطان (که بیشتر در نوار مناطق تُرک‌نشین رایج است) مطرح باشد، می‌گوید: «اگر به داده‌ها نگاه کنیم، این کمربندی در مسیر نژاد تُرک‌ها است که این احتمال را که بحث پایه ژنتیک در میان باشد کاملا مطرح می‌کند، اما مطالعه‌ای که تمامی کشورهایی که در این مسیر هستند درگیر آن باشند، تا الان انجام نشده است. در مورد سرطان مری و معده در استان گلستان بیشتر تحقیقات روی جمعیت ترکمن این استان انجام شد، یک مطالعه آینده‌نگر در افراد بالای ۴۰ سال طراحی شد  و توسط تیم آقای دکتر ملک‌زاده از طرف دانشگاه تهران از سال ۲۰۰۴شروع شد تا این که نتایج اولیه آن در سال ۲۰۰۶منتشر و به ترتیب در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۱۷و ۲۰۱۸به روزرسانی شد، که در این مطالعه علاوه بر ریسک فکتور‌های قبلی که خود رفرنس‌ها ذکر می‌کنند، و یک سری معیارها و عواملی  را هم که به صورت لوکالیزه در همان مردم و فرهنگ وجود دارد، در آن آورده‌اند. و نکته جالب این که مواردی چون چایی داغ، تریاک و سوخت‌های فسیلی به‌خصوص بیوزیستی مثل هیزم، استفاده از فضولات انسانی، و نفت سفید که به عنوان سوخت در مصرف گرمایشی در منازل استفاده می‌شود، واقعا در بروز این نوع سرطان‌ها تاثیرگذار است. نتایج این مطالعه در مورد تاثیر تریاک در سرطان مری و معده و چایی داغ و سوخت‌های فسیلی آنقدر شگرف و جالب بود که حتی نشریه ممتازی چون «لنست» هم نتایج این مطالعه را منتشر کردند.»

دکتر مظفری درباره سرطان نای و ریه می‌گوید: «مهم‌ترین عامل سرطان نای و ریه سیگار و تریاک است، طوری که گفته می‌شود ۹۰ درصد کسانی که مبتلابه سرطان ریه هستند با سیگار ارتباط دارند و در منطقه ما مهم‌ترین عامل خطر ابتدا تریاک است و بعد سیگار. پس از آن، مواردی مانند سابقه مواجهه با رادیوتراپی، استفاده از آرسنیک، کارگرهایی که با آزبست ارتباط دارند، بیماری‌های ریوی مزمن، سابقه خانوادگی سرطان، مصرف‌ الکل، مصرف کم سبزیجات و میوه‌های تازه، و استفاده از ناس، از عوامل تشدید این نوع سرطان است.».

داوود مظفری در پاسخ به این پرسش که آیا مواد رادیواکتیو و شیمیایی چون باریوم، آمونیوم و رادیوم در بروز سرطان مطرح است، می‌گوید: «این که وجود این نوع مواد در سرطان تاثیر داشته باشد مطرح است، اما چون مطالعه‌ای در این زمینه صورت نگرفته است، نمی‌توان قاطع درباره آن اظهار نظر کرد. چون قبلا یک تئوری مطرح شد مبنی بر این که آب‌های زیرزمینی ما در استان آلوده شده‌اند به نیترات که منشاء آن نفوذ مواد شیمیایی کود به آب‌های زیرزمینی بوده، اما مطالعه‌ای در حد گمانه‌زنی هم برای آن وجود ندارد. اما اگر ثابت شود که نیترات در آب و خاک منطقه با دُز بالا وجود دارد، قطعا از عوامل تاثیرگذار است.»

پساب کارخانه‌ها می‌توانند از عوامل افزایش سرطان در استان باشند

کارشناسان میزان آلاینده‌های آبی و خاکی در استان گلستان را بالاتر از استانداردهای جهانی می‌دانند و معتقدند که تبدیل شدن استان گلستان به قطب سرطان، ناشی از همین آلودگی‌های آبی و خاکی است که منشاء آن را باید در تولید زباله، فاضلاب صنایع و پسماند کارخانه‌ها جست‌وجو کرد.

کارخانه‌های یُد «شرکت صنعتی کانسار خزر» و «شرکت شورابه ید گلستان» در نزدیکی آق قلا بنا شده‌اند. شرکت صنعتی کانسار خزر به عنوان بزرگترین کارخانه تولید یُد در خاورمیانه شناخته می‌شود و از حدود ۱۴ سال پیش با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی (داخلی- خارجی) برای استحصال یُد در شمال آق قلا شروع به کارکرده است.

شرکت «شورآبه یُد گلستان» نیز از واحدهای توسعه‌ای زیرمجموعه کانسار است که در ۲۷ کیلومتری شمال آق‌قلا و در نزدیکی مرز اینچه‌برون واقع است. این شرکت در سال ۸۳ باهدف اکتشاف و استخراج یُد در شمال استان گلستان تأسیس شد، و تولید ید در معدن این شرکت از اواخر سال ۸۷ آغاز شد.

در اردیبهشت‌ماه امسال، اداره کل حفاظت محیط‌ زیست گلستان با اشاره و تأکید بر اعتراض‌های متعددی که در سال‌های اخیر از سوی کنشگران درباره احتمال شکستن دیواره پساب «کارخانه استحصال ید کانسار خزر» و «شورابه ید» مطرح شده بود، اعلام خطر کرد. کنشگران و رسانه‌ها در نامه‌ای به این شرکت‌ها هشدار داده بودند که اجازه ندهند تا دیواره پساب این شرکت شکسته شود. اما در خردادماه این سد شکسته شد و حدود ۳۵۰ هکتار از مراتع اطراف را آلوده به «رادیوم»، «باریوم» و «آمونیوم» کرد.  

مساحت تالاب اینچه در دهه ۸۰ در حدود ۱۰۰ هکتار بود. پس از احداث کارخانه استحصال ید «کانسار خزر» و سپس دومین کارخانه یعنی  «شورابه ید»، حالا مساحت تالاب ۱۰ برابر شده است.

مدیران کارخانه کانسار خزر افزایش سطح آب تالاب اینچه را ناشی از فعالیت شرکت می‌دانند و مدعی‌اند که این شرکت تالاب اینچه را از خشکی نجات داده است. اما این افزایش سطح، نه افزایش بارندگی یا حقابه تالاب اینچه، بلکه پر شدن آن از پساب این دو کارخانه است که بر اساس اطلاعات به دست آمده، آلوده به عناصر «رادیوم» و «باریوم» است  که موادی بسیار خطرناک هستند. به اعتقاد کارشناسان، این آب که در مراتع و زمین‌های کشاورزی جاری شده است، می‌تواند سرطان را به سفره‌های مردم این منطقه تحمیل کند.

هادی حق‌شناس، استاندار گلستان، در خردادماه امسال در نشست و گفت‌وگویی با رسانه‌های ایران، درباره شکسته شدن دیواره پساب شرکت کانسار خزر اظهار داشت: «ید یک ماده بسیار باارزش است که حمایت استان از این صنعت همچنان وجود دارد، اما در کنار این‌ها، محیط زیست برای ما مهم‌تر از این صنعت است و من بین محیط زیست و این صنعت، طبیعتا محیط زیست را انتخاب می‌کنم. چرا که طبق قانون اساسی ما باید حافظ آن باشیم و به نسل آینده تحویل بدهیم.»

این در حالی‌ست که آنه محمد بیات، روزنامه‌نگار ساکن این استان، می‌گوید: «من در آن زمان شخصا با استاندار گلستان صحبت کردم و گفتم ۵۰۰ هکتار از زمین‌ها آلوده شدند و با توجه به نزدیکی تالاب اینچه به تالاب‌های آلا گل و آلما گل که تالاب‌های بین‌المللی ثبت شده کنوانسیون رامسر هستند، منتظر اقدام از سوی شما هستیم. اما ایشان صراحتا اعلام کردند که ما در حال حاضر با شرایط تحریم‌های اقتصادی علیه ایران به ید این کارخانه نیاز داریم و مسئله محیط زیست برایمان در اولویت نیست.»

باوجود مشکلات زیست‌محیطی شرکت کانسار خزر، مدیرکل اداره «صنعت، معدن، تجارت» استان گلستان تقریبا در۱۰ نقطه بخش داشلی‌برون مجوز استحصال ید صادر کرده است، و این اقدام موجی از اعتراضات اهالی منطقه، از جمله آرا قوی، دوزالوم، قره دونگ، پشه لر، قیزلار، چات، و هوتن را به همراه داشته است.

راه‌های پیشگیری از بروز سرطان چیست؟

طبق اسناد سازمان جهانی بهداشت، از ۴۰ درصد سرطان‌ها می‌توان پیشگیری کرد و مواردی هم که قابل پیشگیری نیستند، اگر در سایه خودمراقبتی، نگاه امیدوارانه به اثربخشی روش‌های تشخیصی و درمانی و مراجعه بهنگام به پزشک، زود تشخیص داده شوند، می‌تواننند درمان‌پذیر باشند.

بیش از ۷۰ درصد از دلایل سرطان، ریشه در سبک زندگی افراد دارد و اگر موارد مرتبط با آنها رعایت شود، محدوده وسیعی از سرطان‌ها قابل پیشگیری خواهند بود.

کارشناسان توصیه می‌کنند که برای پیشگیری از سرطان باید الفبای سلامتی را رعایت کنیم تا بتوانیم جامعه و زندگی سالمی داشته باشیم. در این مسیر، باید از جمله تناسب اندام خود را حفظ کنیم، ورزش را در زندگی روزمره بگنجانیم، و دست‌کم هفته‌ای سه نوبت ورزش هوازی را فراموش نکنیم، غذاهای سالم مصرف کنیم، و حتما میوه و سبزیجات را در رژیم غذایی‌مان بگنجانیم.

مصرف کم نمک و چربی، ترک مصرف سیگار و تریاک و رعایت بهداشت دهان و دندان نیز می‌توانند راه‌های موثری  برای پیشگیری از بروز سرطان باشند.

توصیه دیگر کارشناسان، مبتنی بر پیگیری غربالگری‌هایی است که سازمان بهداشت جهانی عنوان کرده است؛ از جمله غربالگری سرطان پستان در زنان، غربالگری سرطان روده بزرگ در مردان و زنان، غربالگری سرطان پروستات در مردان، و غربالگری سرطان دهانه رحم در زنان. 

موارد فوق اثرات ثابت شده‌ای در پیشگیری از سرطان دارند و با به‌کارگیری آنها می‌توان احتمال بروز سرطان را به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش داد.