۴۲ سال پیش در چنین روزی یعنی ۱۴ بهمن ۱۳۵۷، دولت بختیار به پیشنهاد اریک فن بورد وابسته نظامی آمریکا در ایران و در راستای اجابت یکی از درخواست‌های شخصیت‌های ملی مذهبی و حامی آیت‌الله خمینی پس از انحلال ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) مهم‌ترین قرارداد نظامی و خرید تسلیحات از آمریکا را لغو کرد.
هرچند این قراردادها حتی در صورت فسخ نشدن هم به‌طور قطع همانند بسیاری از قراردادهای نظامی دیگر توسط دولت موقت لغو و یا به علت اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام از سوی دولت آمریکا ملغی می‌شد.
براساس یک تفاهم‌نامه به امضا رسیده توسط اریک فن بورد معاون اجرایی آژانس همکاری‌های دفاعی امنیتی آمریکا و سپهبد توکلی جانشین وزیر جنگ ایران به تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷، قراردادهای خرید ۱۶۰ فروند هواپیمای جنگنده اف-۱۶آ و بی (F-16A/B) تحت برنامه فروش تسلیحات "صلح گورخر ۱" (Peace Zebra 1)، هفت فروند هواپیمای هشدار زودهنگام هوابرد موسوم به آواکس از نوع ئی-۳آ (E-3A) و ۱۶ فروند هواپیمای شناسایی تاکتیکی آر اف-۴ئی (RF-4E) و تجهیزات و تسلیحات نظامی دیگر شامل موشک‌های هوا به هوای مورد استفاده توسط جنگنده رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت نیروی هوایی ارتش لغو شد.
به دنبال لغو قرارداد خرید ۱۶۰ فروند جنگنده همه منظوره اف-۱۶آ (تک کابین) و بی (آموزشی رزمی) و از آنجا که ۵۵ فروند نخست از این جنگنده ها در حال ساخت در تاسیسات جنرال داینامیکز (General Dynamics) بود، دولت ایالات متحده تصمیم به اختصاص آنها به برنامه فروش تسلیحاتی "سنگ مرمر صلح ۱" (Peace Marble 1) اسرائیل گرفت.
متعاقبا اف-۱۶ های مورد نظر پس از تکمیل به عنوان بخشی از ۷۵ فروند اف-۱۶ فروخته شده به اسرائیل به مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار واگذار شد. این جنگنده‌ها در طول خدمتشان در اسرائیل در ده‌ها عملیات مهم شامل "اپرا" علیه نیروگاه هسته‌ای عراق در بغداد در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۶۰ شرکت کردند و در نهایت در سال ۱۳۹۵ از رده خارج شدند.
آبان ماه سال جاری ۲۹ فروند از اف-۱۶آ و بی های سابق نیروی هوایی اسرائیل، شامل جنگنده‌هایی که قرار بود به ایران فروخته شود، به یک شرکت غیر نظامی به نام تاپ اِسز (Top Aces) در کانادا جهت استفاده به عنوان شبیه ساز جنگندههای دشمن در جریان آموزش خلبانان نیروی هوایی آمریکا فروخته شد. شش فروند از این جنگنده‌ها در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۹۹ با یک هواپیمای باری آنتونف-۱۲۴-۱۰۰ اوکراینی از تل آویو به میزا (Mesa) در ایالات آریزونا منتقل شدند.
چرا شاه جنگندههای اف-۱۶ را خرید؟
محمدرضا شاه پهلوی در جریان آخرین سفر رسمی خود به ایالات متحده در تاریخ ۲۴ آبان ۱۳۵۶ به کاخ سفید رفت و با جیمی کارتر، رئیس جمهوری وقت این کشور ملاقات کرد.
در جریان این ملاقات کارتر از شاه پرسید نیاز (تسلیحاتی) ایران در ۵ یا ۶ سال آینده چه خواهد بود؟ شاه در جواب پاسخ داد که مهم‌ترین دغدغه او افزایش توان دفاع هوایی ایران در این بازه زمانی خواهد بود و در این راستا نیازمند به کارگیری ۳۰۰ فروند هواپیمای جنگنده سبک و همه منظوره اف-۱۶ و ۱۵۰ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴ است.
از آنجا که ایران پیشتر ۸۰ فروند اف-۱۴ و ۱۶۰ فروند اف-۱۶ را سفارش داده بود، به همین دلیل نیازمند خرید ۷۰ فروند اف-۱۴ و ۱۴۰ فروند اف-۱۶ بیشتر بود.
پیشتر پادشاه ایران، محمدرضا شاه پهلوی در سال ۱۳۵۴ نخستین بار از تمایلش برای خرید ۳۰۰ فروند از این جنگنده‌ها در راستای افزایش توان تهاجمی نیروهای مسلح ایران به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر عراق و نیروی زمینی به‌مراتب قدرتمندتر آن کشور سخن گفته بود.
سرانجام پس از ماه‌ها تحقیقات و مذاکره بر سر قیمت نهایی جنگنده‌ها، قرارداد خرید آنها در سال ۱۳۵۶ منعقد و هزینه های لازم جهت ساخت ۵۵ فروند نخست آنها نیز پرداخت شد.
بر اساس یک قرارداد منعقد شده بین وزارت جنگ ایران و دولت ایالات متحده آمریکا، ۱۶۰ فروند جنگنده همه منظوره اف-۱۶آ (تک کابین) و بی (آموزشی رزمی) به شرکت جنرال داینامیکز (General Dynamics) با ارزش حدود ۳.۵ میلیارد دلار در دی ماه ۱۳۵۶ سفارش داده شده بود. بر اساس این قرارداد، ایران حق گزینش ۱۴۰ فروند اف-۱۶ دیگر را نیز داشت.
در سال ۱۳۵۶، نیروی هوایی شاهنشاهی در مجموع ۴۱۴ فروند هواپیمای جنگنده در اختیار داشت که شامل ۱۶۳ فروند جنگنده سبک و پشتیبانی نزدیک هوایی اف-۵ئی و اِف، ۲۷ فروند جنگنده بمب‌افکن همه منظوره اف-۴دی فانتوم ۲ (F-4D Phantom II) و ۱۶۸ فروند نمونه پیشرفته‌تر آن یعنی اف-۴ئی (F-4E) بود. علاوه بر این جنگندههای نسل ۳، نیروی هوایی شاهنشاهی ۵۶ فروند از ۸۰ فروند جنگنده رهگیر پیشرفته اف-۱۴آ تامکت سفارش داده خود را دریافت کرده بود.
براساس برنامه‌های فرماندهان نیروی هوایی شاهنشاهی، بازنشستگی کلیه جنگنده بمب‌افکن‌های همه منظوره اف-۴دی و ئی تا سال ۱۳۷۱ و یک سوم اف-۵ئی و اف برنامه ریزی شده بود و بنا بود این جنگنده‌ها پس از بازنشستگی به متحدین ایالات متحده فروخته شوند. در مقابل قرار بود تا آن تاریخ تعداد ۲۴۶ فروند اف-۱۶ و ۲۱۵ فروند اف-۱۸آ (F-18A) در کنار ۶۱ فروند جنگنده رهگیر تامکت در خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی باشد.
اف-۱۶ها قرار بود چگونه به کار گرفته شوند؟
در اسفند ۱۳۵۶، برنامه ایران برای خرید جنگنده بمب افکن‌های اف/آ-۱۸آ هورنِت (F/A-18A Hornet) از آمریکا منتفی شد؛ جنگنده‌هایی که بنا بود تا سال ۱۳۷۱ خورشیدی جایگزین اف-۴ فانتوم ۲های ایران شوند.
متعاقبا به جای خرید هورنِت، ایران در دی ۱۳۵۶ به‌طور رسمی درخواست خرید ۷۰ فروند اف-۱۴آ تامکت بیشتر را به دولت آمریکا ارائه داد؛ درخواستی که مورد موافقت واقع شد اما هرگز به مرحله انعقاد قرارداد نرسید.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
تامکت‌هایی که ایران قصد سفارششان را داشت، قرار نبود تنها رهگیر باشند، بلکه قرار بود ضمن تجهیز به یک موتور پیشرفته‌تر، قابلیت انجام ماموریت‌های هوا به سطح از جمله بمباران هوایی را داشته باشند. همچنین بنا بود ۷۸ فروند تامکتی که ایران پیشتر دریافت کرده بود، به این سطح ارتقا یابمئ و قابلیت انجام ماموریت‌های هوا به زمین را نیز پیدا کنند.
بر اساس برنامه جدید نیروی هوایی شاهنشاهی، بنابود تا سال ۱۳۶۷ خورشیدی به ترتیب ۱۷۴ فروند اف-۴ فانتوم ۲، ۱۴۸ فروند جنگنده بمب افکن اف-۱۴ تامکت و ۲۷۵ فروند جنگنده اف-۱۶ در خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی بماند. بر اساس این طرح، کلیه ناوگان جنگندههای سبک اف-۵ئی و اف نیروی هوایی شاهنشاهی باید با اف-۱۶ جایگزین و پس از بازنشستگی به کشورهای متحد ایران و ایالات متحده آمریکا چون اردن، مراکش، ترکیه و یونان فروخته می‌شدند.
بر اساس طرح فروش تسلیحات "صلح گورخر-۱"، ۱۳۶ فروند اف-۱۶آ و ۲۴ فروند اف-۱۶بی به همراه یک مجموعه پشتیبانی و خدماتی خریداری شد. با توجه به اینکه ایران نخستین مشتری غیر عضو ناتو این جنگنده بود، انتظار داشت تا نخستین دسته از آنها را در نیمه نخست سال ۱۹۷۹ یعنی تا پایان فصل بهار ۱۳۵۷ دریافت کند، اما بر اساس قرارداد نهایی منعقد شده در سال ۱۳۵۶ تحویل نخستین دسته ۵ فروندی از اف-۱۶های سفارش داده شده ایران برای مرداد ۱۳۵۹ برنامه ریزی شده بود و بنا بود پس از آن ماهیانه چهار فروند اف-۱۶ به ایران تحویل داده شود.
بر اساس طرح‌های نیروی هوایی شاهنشاهی ایران بنا بود تا هفت اسکادران شکاری تاکتیکی هر کدام با ۱۸ فروند اف-۱۶آ و دو فروند اف-۱۶بی و یک اسکادران آموزشی تاکتیکی (برای آموزش خلبانان اف-۱۶) با ده فروند اف-۱۶آ و ده فروند اف-۱۶بی در سه پایگاه شکاری تاکتیکی نیروی هوایی شاهنشاهی تا سال ۱۳۶۳ ایجاد شود.
بنابود تا پایگاه‌های دهم و دوازدهم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی که کار ساختشان به‌ترتیب در کنارک، چابهار و خور، بیرجند آغاز شده بود، هر کدام مجهز به سه گردان شکاری تاکتیکی اف-۱۶ شوند تا بتوانند از مناطق شرقی و جنوب شرق ایران که تا آن سال‌ها فاقد پایگاه شکاری بودند دربرابر خطر تهاجم نیروهای هوایی افغانستان و پاکستان که به تازگی کشورهایشان به متحدین اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شده بودند محافظت کنند.
بنا بود دو گردان دیگر شامل یک شکاری تاکتیکی و یک گردان آموزشی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان و به عنوان مکمل دو گردان کاربر جنگنده های اف-۱۴آ تامکت ایجاد شود.
تولید تحت لیسانس اف-۱۶ در ایران
علاوه بر ۱۶۰ فروند اف-۱۶ سفارش داده شده نخست که بنابود تا سال ۱۳۶۳ تحویل گردند، نیروی هوایی شاهنشاهی بناداشت ۱۴۰ فروند اف-۱۶ دیگر نیز خریداری کند تا به‌تدریج جای اف-۵ئی/اف های باقی‌مانده را تا سال ۱۳۶۷ بگیرند.
در این راستا بنابود تا ۱۴۰ فروند اف-۱۶ دیگر در تاسیسات شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در شاهین شهر اصفهان مونتاژ و تا سال ۱۳۶۷ بسیاری از قطعات آنها در این مجموعه تولید شود.
تاسیسات هسا توسط شرکت بل هلیکاپترز جهت تولید و مونتاژ ۳۰۰ فروند هلیکوپتر همه منظوره بل ۲۱۴اِس تی (Bell 214ST) در شاهین‌شهر اصفهان در دست احداث بود و بنابود از سال ۱۳۶۰ مورد بهره‌برداری واقع شود.
بر اساس نقشه راه سازمان صنایع هوایی ایران بنابود تا هسا علاوه بر مونتاژ اف-۱۶ های مورد نیاز نیروی هوایی شاهنشاهی، اف-۱۶های سفارش داده شده جهت استفاده نیروهای هوایی کشورهای منطقه از جمله ترکیه و مصر را مونتاژ و تولید کند، اما به علت وقوع انقلاب نه تنها قراردادهای خرید اف-۱۶ لغو شد، بلکه این تاسیسات هم تکمیل نشد و در مقابل، تاسیسات صنایع هوافضای ترکیه به قطب مونتاژ جنگندههای اف-۱۶ و تولید قطعاتشان در منطقه خاورمیانه تبدیل شد.
لغو قراردادهای خرید اف-۱۶ و تحویل جنگندههای سفارشی به اسرائیل
با آغاز اعتصاب کارکنان شرکت نفت به درخواست روح‌الله خمینی، درآمدهای نفتی ایران به میزان سرسام‌آوری کاهش یافت تا جایی که شخص محمدرضا شاه پهلوی به درخواست برخی از شخصیت‌های ملی مذهبی تصمیم گرفت تا برنامه‌های سفارش ۱۴۰ فروند اف-۱۶ و همچنین ۷۰ فروند اف-۱۴ اضافه بر آن چیزی را که در سال‌های ۱۳۵۴ الی ۱۳۵۶ به آمریکا سفارش داده شده بود منتفی کند، اما پس از خروج شاه از ایران، دولت بختیار در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷ تصمیم به فسخ قراردادهای باقی‌مانده به پیشنهاد وابسته نظامی دولت آمریکا و همچنین برخی از شخصیت‌های ملی- مذهبی نزدیک به روح‌الله خمینی گرفت.
با توجه به لغو قرارداد به‌طور یک طرفه، ایران مجبور به پرداخت غرامت شد. پس از روی کار آمدن رژیم جمهوری اسلامی، این غرامت از پول‌های پرداخت شده برای خریداری این تجهیزات و تسلیحات کسر شد. از آنجا که در زمان لغو قرداد خرید این جنگنده ها توسط ایران، ساخت ۵۵ فروند از آنها آغاز شده بود و بنا بود ۲۶ فروند از آنها در سال ۱۳۵۹ تکمیل شوند، آژانس امنیت دفاعی آمریکا تصمیم گرفت تا آنها را به عنوان بخشی از برنامه "سنگ مرمر صلح-۱" به نیروی هوایی اسرائیل تحویل دهد.
قرارداد مربوط به واگذاری این جنگنده‌ها به اسرائیل در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۵۸ منعقد و متعاقبا چهار فروند نخست آنها در مرداد ۱۳۵۹ تحویل نیروی هوایی اسرائیل شد.
یک سال بعد در تاریخ ۸ اردیبهشت ۱۳۶۰ این جنگنده‌ها نخستین شکار هوا به هوای خود را ثبت و دو فروند هلیکوپتر ترابری میل ۸ نیروی هوایی عربی سوریه را برفراز شهر زحلة، مرکز استان بقاع لبنان سرنگون کردند.
چند ماه پس از آن، نیروی هوایی اسرائیل با استفاده از همین جنگنده‌ها یک شاهکار تاریخی ثبت و در جریان عملیاتی به نام اپرا (Opera) به نیروگاه هسته‌ای اوسیراک (Osirak) یا تموز در بغداد حمله کرد.
در جریان این حمله هوایی در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۶۰ که توسط هشت فروند اف-۱۶آ با حمایت یا اسکورت شش فروند جنگنده برتری هوایی اف-۱۵آ "ایگِل" (F-15A Eagle) صورت گرفت، هر جنگنده دو بمب غیر هدایت دقیق از نوع ۲ هزار پوندی مارک ۸۴ را برفراز راکتور هسته‌ای در دست ساخت این مجموعه رها کرد. این بمباران منجر به تخریب گنبد نیروگاه آن شد. پیشتر نیز یک دسته دو فروندی اف-۴ئی فانتوم۲ های نیروی هوایی ارتش ایران (نهاجا) به رهبری خلبان محمد حسن قهستانی این تاسیسات را در تاریخ ۸ مهر ۱۳۵۹ بمباران کرده بودند.
این جنگنده ها سرانجام پس از ۳۶ سال خدمت در سال ۱۳۹۵ از خدمت نیروی هوایی اسرائیل کنار گذاشته شدند. پس از چهار سال تلاش، اسرائیل موفق شد تا ۲۹ فروند از آنها را به مبلغ ۱۰۰ میلیون دلار به شرکت فراهم کننده خدمات آموزش نبردهای هوایی کانادایی به اسم Top Aces بفروشد. نخستین دسته شش فروندی این جنگنده‌ها در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۹۹ تحویل داده شد. در میان آنها جنگنده اف-۱۶آ با شماره ۱۲۹ با سابقه حضور در عملیات اپِرا نیز دیده می شد.
حال ۴۲ سال پس از لغو قرارداد خریدشان، اف-۱۶هایی که روزگاری بنابود در نیروی هوایی شاهنشاهی خدمت کنند در خوش‌بینانه‌ترین موارد سر از شرکت‌های خصوصی و غیرنظامی درآورده‌اند. البته همه‌شان خوش شانس نبودند و شماری از آنها که شانس نمایش در موزه نیروی هوایی اسرائیل را نداشتند برای استفاده از قطعاتشان اوراق شدند. نیروی هوایی اسرائیل در حال حاضر بیش از ۲۲۰ فروند اف-۱۶ در سه مدل سی، دی و آی در خدمت دارد که از نمونه‌های آ و بی که در سال ۱۳۹۵ بازنشسته شدند، بسیار پیشرفته‌تر هستند.
