محمد جواد ظریف در پایان سفر منطقه‌ای خود به کشورهای آذربایجان، ارمنستان، روسیه و گرجستان، شب ۲۸ ژانویه وارد ترکیه شد و روز بعد، جمعه، با همتای ترکیه‌ای خود، مولود چاووش‌اوغلو، در کاخ دولما باغچه استانبول نشست مطبوعاتی برگزار کرد. محور گفت‌وگوهای ظریف با سران پنج کشوری که به آن‌ها سفر کرد، روابط و همکاری‌ها در حوزه قفقاز پس از جنگ اخیر قره‌باغ میان آذربایجان و ارمنستان بود. جنگی که کشته‌های زیادی در میان هردو طرف آذربایجانی و ارمنی برجای گذاشت و در عین حال موجب آزادسازی بخش‌های زیادی از مناطق اشغالی قره‌باغ به دست جمهوری آذربایجان شد. 

دیدار ظریف از ترکیه را همچنین می‌شود نوعی آشتی‌کنان میان مقام‌های ایران و ترکیه پس از تنش پیش آمده بابت شعرخوانی اردوغان و پاسخ توییتری ظریف محسوب کرد. چاووش‌اوغلو و ظریف چندین بار در کنفرانس مطبوعاتی از یکدیگر به عنوان برادر خویش یاد کردند. ظریف پس از نماز جمعه با رجب طیب اردوغان پشت درهای بسته به مدت دو ساعت گفت‌وگو کرد. می‌شود حدس زد رفع کدورت در پی حواشی پیش‌آمده اطراف شعرخوانی اردوغان که ظریف یکی از طرفین اصلی آن بود، می‌تواند از محورهای این دیدار و دلیل دور بودن آن از انظار خبرنگاران باشد. 

همکاری منطقه‌ای پس از پایان جنگ قره‌باغ؛ ۶ تایی یا ۳+۳؟ 

وزیر امور خارجه ترکیه در نشست با ظریف گفت تشکیل سازوکار منطقه‌ای در قفقاز جنوبی از محورهای گفت‌وگوی دو طرف بوده است. به گفته او سازوکار پیشنهادی برای تثبیت آتش‌بس به دست آمده در پایان جنگ دوم قره‌باغ در قفقاز جنوبی صورت می‌گیرد. ایجاد سازوکار منطقه‌ای در قفقاز جنوبی متشکل از شش کشور آذربایجان، ترکیه، روسیه، ایران، گرجستان و ارمنستان را اولین بار رجب طیب اردوغان در نشست خبری مشترک با الهام علی‌اف در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۰ در باکو و هم‌زمان با جشن بازپس‌گیری قره‌باغ مطرح کرد. با این که اردوغان در ماه دسامبر از همکاری ۶ جانبه بین شش کشور سخن گفت، چاووش‌اوغلو در توضیحات خود به فرمولی اشاره کرد که تفاوتی مختصر با فرمول قبلی داشت. 

وزیر امور خارجه ترکیه از سازوکار با عنوان ۳+۳ یاد کرد که به نظر می‌رسد منظور آن باشد که همکاری‌ها نه به صورت رودرو میان شش کشور، بلکه به صورت دو گروه سه تایی انجام شود که در آن ترکیه، روسیه و جمهوری آذربایجان در یک طرف و ایران، ارمنستان و گرجستان در طرف دیگر قرار می‌گیرند. چاووش اوغلو تلویحا اشاره کرد که ۳+۳ بودن سازوکار همکاری منطقه‌ای به درخواست الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان صورت گرفته و ظریف هم پیش از سفر به ترکیه در دیدار با مقام‌های ارمنستان با آن‌ها در این زمینه گفت‌وگو کرده است. جالب آن که بر خلاف بسیاری سفرها جزییات زیادی از محتوای گفت‌وگوهای ظریف با مقام‌های ارمنستان در سفرش به ایروان منتشر نشد و آن چه اعلام شد در حد کلیات است. 

ظریف در دیدار با چاووش اوغلو در ترکیه گفت که روابط تجاری میان شش کشور باعث خواهد شد که آتش‌بس امضا شده در ماه نوامبر میان آذربایجان و ارمنستان پایدار باشد. از اشارات ظریف در مورد «نگرانی‌های برخی کشورهای منطقه» (بدون این که نامی از ارمنستان ببرد) در کنفرانس مطبوعاتی مزبور می‌شود حدس زد وساطت میان ترکیه و آذربایجان با ارمنستان یکی از محورهای گفت‌وگوهای او با مقام‌های ارمنی (و همین طور ترک و آذربایجانی) پشت درهای بسته بوده است. 

به سبب زخم و شکاف عمیقی که میان مردم دو کشور آذربایجان و ارمنستان به سبب حداقل سه دهه درگیری بر سر قره‌باغ وجود دارد و البته به سبب قطع بودن روابط دیپلماتیک ترکیه و ارمنستان برای دهه‌ها، چشم‌انداز ایجاد سازوکار شش‌گانه منطقه‌ای با همکاری مستقیم میان آذربایجان و ارمنستان و ترکیه به راحتی ممکن نیست و ایجاد بستر آن محتاج کوشش دیپلماتیک بسیار است. چه بسا حضور روسیه و ایران بتواند به نوبه خود ارمنستان شکست‌خورده در جنگ قره‌باغ را به وارد شدن به چنین سازوکاری متقاعد کند. 

واکنش سعید حجاریان به سازوکار پیشنهادی اردوغان

پیشنهاد سازوکار شش‌تایی همکاری منطقه مطرح شده در باکو در زمان طرح اولیه‌اش در سایه جنجال‌های پیش آمده بر سر شعرخوانی اردوغان که در آن اشاره‌ای به رود ارس شده بود قرار گرفت. چند روز پس از شعرخوانی اردوغان و اتفاقات رخ‌داده حولش، سعید حجاریان، استراتژیست معروف اصلاح‌طلب در مقاله‌ای در تارنمای مشق نو با عنوان «پیشنهاد اردوغان را جدی بگیریم!»، انتقاد کرد که در میان هیاهوی پدید آمده «پیشنهاد رئیس‌جمهور ترکیه درباره ائتلاف میان کشورهای منطقه به فراموشی سپرده شد». در یادداشت حجاریان از تشکیل سازوکار منطقه‌ای پیشنهادی اردوغان، با حضور ایران، با عنوان راه‌حلی میان «گلوبالیسم» و «انزواجویی» استقبال شد:

«گلوبالیست‌ها معتقدند جهان واحدی یکپارچه است و گریزی از ادغام در سرمایه جهانی و شرکت در تقسیم کار بین‌المللی وجود ندارد و هر کشور باید به‌واسطه مزیت نسبی‌اش در جهان ادغام شود. تحلیل جهان به‌مثابه سیستمی یکپارچه در آراء افرادی از جمله فرناند برودل و امانوئل والرشتاین قابل ردگیری است که معتقدند هیچ کشوری قادر نیست نیازهایش را به‌تنهایی تأمین کند بنابراین باید به سیستم جهانی متصل شود. 

در مقابل این تفکر، انزواجویان معتقد به انفصال از این جهان هستند و بر این باورند که باید همه‌چیز را از داخل مرزهای خودمان تأمین و صرفاً به سرمایه ملی کشور تکیه کرد و بر این اساس است که نیاز به تبادل و تعامل را به صفر کاهش می‌دهند.» 

حجاریان افزوده است که ریشه انزواطلبی در روابط بین‌الملل و مشتقات آن به «اقتصاد معیشتی» (که به نظر می‌رسد عبارتی بود که او در اشاره به اقتصاد مقاومتی مورد توصیه رهبر جمهوری اسلامی به کار برده بود) بازمی‌گردد. حجاریان می‌گوید هسته سخت حکومت در ایران خواستار انزواطلبی است، منتهی راه توسعه کشورهایی مانند ایران که به عنوان نمونه «به‌لحاظ تکنولوژیک نیازمند همکاری با کشورهای چندملیتی است تا در موضوعاتی از جمله توسعه نفتی، گازی و دیگر موارد صنعتی و همچنین تأمین مواد اولیه از بار کاستی‌های تکنولوژیک‌اش بکاهد» انزواطلبی نیست و چون جمهوری اسلامی به دلایل مختلف نمی‌تواند و نمی‌خواهد گلوبالیست شود، «در چنین وضعیتی ایران ابتدا باید وارد پیمان‌های منطقه‌ای با کشورهایی در تراز خود و با بیشترین مشابهت شود»، تا از این پیوندها به‌تدریج بلوک اقتصادی پدید آید. 

نه تنها سازوکار شش‌گانه برای قفقاز، بلکه پیشنهاد مولود چاووش‌اوغلو در دیدار با ظریف در مورد مکانیسم سه‌گانه همکاری بین افغانستان، ترکیه و ایران را نیز می‌شود در راستای مدل مورد اشاره حجاریان فهمید. با توجه به وضعیت موجود در افغانستان می‌شود حدس زد نوعی مشارکت در گفت‌وگوهای صلح در افغانستان میان دولت این کشور و طالبان هم از اهداف پیشنهاد چاووش‌اوغلو برای همکاری با ایران در افغانستان است. 

تفاوت دیدگاه ایران و ترکیه در مورد ریاست‌جمهوری بایدن

این یادداشت را با ذکر نکاتی در مورد تفاوت ایران و ترکیه در مورد ریاست‌جمهوری بایدن به پایان می‌بریم. در دیدار ظریف و چاووش اوغلو، ظریف گفت که رفتن «دولت تروریستی» در آمریکا به نفع منطقه است که به کشته شدن قاسم سلیمانی به دستور دونالد ترامپ و پایان ریاست‌جمهوری جمهوری‌خواهان اشاره داشت. او و همین طور چاووش اوغلو اشاره کردند که به سبب تحریم‌های آمریکا حجم مبادلات تجاری میان دو کشور کاهش یافته و به نوعی اظهار امیدواری کردند که دولت بایدن و بازگشت احتمالی آمریکا به برجام موجب گشایش بیشتر روابط اقتصادی ایران و ترکیه و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها شود. 

با این حال نگاه ترکیه و ایران به ریاست‌جمهوری دموکرات‌ها در آمریکا یکی نیست. ایران از روی کار آمدن بایدن علنی یا غیرعلنی استقبال کرد، ولی ترکیه، بدون تصریح عمومی، از روی کار آمدن بایدن چندان راضی نیست. ترامپ و اردوغان روابط نزدیکی با هم داشتند و این نزدیکی حتی در کتاب خاطرات جان بولتون با عنوان «اتاقی که در آن اتفاق افتاد» هم به نوعی منعکس شده است. اردوغان از رابطه فردی دوستانه‌اش با ترامپ برای متقاعد کردن او برای‌عدم حمایت ایالات متحده از شبه‌نظامیان کرد پی‌ی‌د (که ترکیه آن‌ها را دنباله پ‌ک‌ک می‌داند) و عقب کشیدن ارتش آمریکا از شمال سوریه استفاده کرد؛ طوری که با استفاده از این فضا، ترکیه چند عملیات نظامی در شمال سوریه علیه شبه‌نظامیان کرد انجام داد و به آنها تلفات جانی و مالی سنگینی وارد کرد. حالا انتخاب برت مک گورک (Brett McGurk)، به عنوان مسؤول امور خاورمیانه در شورای امنیت ملی آمریکا از سوی جو بایدن خبر خوبی برای ائتلاف ملی‌گرای حاکم بر ترکیه نیست. مک گورک نماینده ویژه سابق آمریکا در ائتلاف آمریکایی ضد داعش است و معروف است به داشتن رابطه خوب با کردها و تجهیز آن‌ها، به رغم خواست ترکیه، در نبرد علیه داعش. 

فعلا نوعی سکوت متقابل میان مقام‌های دولت جدید آمریکا و ترکیه در مورد وضعیت سوریه و مسائل دیگر معتنی به در خاورمیانه برقرار است، ولی می‌شود حدس زد که در چهار سال آینده تنش‌ها میان آمریکا و ترکیه در دوره اوباما از جهاتی دوباره بازتولید شوند و خودنمایی کنند. 

در سوی ایران ولی داستان کاملا متفاوت است. دولت حسن روحانی و دستگاه دیپلماسی آن آشکارا از روی کار آمدن دموکرات‌ها در آمریکا خوشحال است و متقابلا هم شاهدیم که دولت جو بایدن تیم وزارت امور خارجه خود را به نحوی می‌چیند که مذاکرات با ایران برسر بازگشت به برجام و همکاری‌های دیگر ممکن شود. انتصاب رابرت مالی به عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور ایران را باید در این راستا فهمید. مالی چنان که می‌دانیم یکی از اعضای اصلی تیم اوباما در جریان توافق هسته‌ای با ایران در سال ۲۰۱۵ بود.