وقتی چای آماده شد، مادرشوهر بی‌بی سلیمه گفت: «خانوادۀ شما پول ولور را گرفتند، اما پارچه حمل ظروف داغ را در چمدانت نگذاشتند، بنابراین آن را الآن همان‌طور داغ بردار!»

بی‌بی سلیمه اغلب با چنین شوخی‌های طعنه‌آمیزی از سوی خانوادۀ همسرش روبه‌رو می‌شود، زیرا خانوادۀ او در ازای ازدواجش، تحت عنوان «ولور» پول گرفته‌اند.

او اهل قریۀ منزکی از استان پشین ایالت بلوچستان بوده است و ۱۵ سال از ازدواجش می‌گذرد.

هر لحظه از زندگی سلیمه با دشواری سپری می‌شود. همواره طعنه‌اش می‌زنند که خانواده‌ات از ما پول گزاف گرفتند، اما کالا و لوازم کمی فرستاده‌اند. او حتی اگر بخواهد، نمی‌تواند شکایت کند، زیرا والدینش بی‌تردید تحت عنوان «ولور» مبلغ زیادی از شوهرش دریافت کرده‌اند.

این فقط روایت سلیمه نیست، بلکه سرگذشت صدها و هزارها دختر است که در جامعۀ پشتون با زندگی آنان تجارت می‌شود.

ولور چیست؟

ولور یک کلمۀ پشتو است که به گرفتن پول در ازای ازدواج خواهر یا دختر اطلاق می‌شود. این آیین سابقۀ زیادی ندارد، اما پژوهشگران و صاحب‌نظران بر این باورند که این رسم پس از ظهور سیستم ارزی در جامعۀ پشتون رواج یافته و سپس مستحکم‌تر شدهاست. قبل از ظهور ارز، کالاها به شکل پایاپای مبادله می‌شدند. پول «ولور» در اصل برای دو هدف گرفته می‌شود. 

نخست، به منظور خریداری وسایل خانه یا جهازیه که والدین در هنگام ازدواج برای دختر خود خریداری می‌کنند؛ شامل تمام نیازهای زندگی، از لباس گرفته تا ظروف و مانند آن. امروزه لوازمی مانند یخچال، تلویزیون و ماشین لباس‌شویی نیز بخشی از همان نیازها به شمار می‌رود. 

هدف دوم از گرفتن «ولور»، تهیه  مواد خوراکی و آماده کردن غذا برای مهمانان و کسانی است که در در مراسم روز ازدواج حاضر می‌شوند.

اگرچه نمی‌توان با اطمینان کامل گفت، اما چنین حدس زده می‌شود که قبل از ظهور ارز، وقتی هنوز کالا با کالا مبادله می‌شد، خانوادۀ دختر مسئولیت تهیه وسایل و لوازم خانه و نیز تهیه غذای مهمانان ازدواج را بر عهدۀ خانوادۀ داماد می‌گذاشتند و از آنان غله‌جات وغیره دریافت می‌کردند. ولی پس از رواج نظام پولی، شکل و نوع «ولور» تغییر کرد و دریافت پول نقد جای آن را گرفت. 

تلاش برای پایان دادن به این رسم

موسی کلیم، از ساکنان شهر اسلام آباد و رئیس سازمان اجتماعی «جوانان همدرد متحد» است و می‌کوشد تا این آیین و رسم کهنه را خاتمه دهد. موسی در جریان مراسم ازدواج دختری از خانوادۀ خود، به مضرات و زیان‌های این رسم پی برد.

او می‌گوید: «پسر یکی از نزدیکان من در کشور ترکیه کار می‌کرد. او را با دختری نامزد و زمان ازدواج شان را مشخص کردند، و همچنان که مبلغ یک ملیون و یکصد هزار روپیه برای ولور اختصاص داده شد، به پسر اطلاع دادند که باید پول پس‌انداز کند تا بتواند با پرداخت آن مبلغ،‌ مراسم ازدواجش را برگزار کند.»

به گفته او، پنج تا هفت سال طول کشید تا آن پسر بتواند پول ولور را بپردازد، و اوضاع زمانی بدتر شد که پسر دیگر پولی برای برگزاری محفل ازدواجش نداشت.

او می‌افزاید: «پس از آن، داماد در اینجا به کارگری مشغول شد و پس از یک سال کسب درآمد، توانست هزینه‌های مراسم ازدواجش را تأمین کند.» بر این مبنا، موسی زیان‌ها و اشکالات این رسم را می‌داند و تاکید می‌ورزد که این آیین نقش مهمی در عقب‌ماندگی جامعۀ پشتون دارد.

به گفتۀ او، «طبق یک تخمین، این رسم و آیین پنج هزار سال قدمت دارد و شاید پایان دادن به آن آسان نباشد، اما ناممکن نیست.» او همچنین می‌افزاید که این رسم ناپسندی است و جامعۀ پشتون نیز آن را بد می‌داند، اما در عین حال ادامه‌اش می‌دهند.

موسی می‌گوید که مردم در ازای ازدواج  دختر و خواهر خود تا ۲ میلیون روپیه می‌گیرند و جوانان اغلب از روی ناچاری، از راه‌های غیرقانونی (برای کار) به کشورهای خارجی سفر می‌کنند؛ برخی از آن‌ها به مقصد می‌رسند و بعضی هم در مسیر پرخطر سفر، در دریا غرق می‌شوند.

مخالفت‌ها چقدر است؟

آیین و رسم «ولور» باستانی است و در جامعه ریشه دوانده است. موسی می‌گوید که در جریان کارزار مخالفت با ولور، با مقاومت‌هایی نیز روبه‌رو می‌شود. مخالفان، افرادی هستند که نمی خواهند با متوقف شدن این رسم، از دریافت پول زیر عنوان «ولور» محروم شوند.

با این حال، رهبران سازمان به موفقیت این کارزار اطمینان دارند و به دلیل سخت‌کوشی آنان، بسیاری از مردم به نقایص و زیان‌های این رسم پی برده‌اند. موسی بر این باور است که آداب و رسوم زیادی مانند ولور در جامعه رواج دارند که با رشد آگاهانه و شعورمند ما مغایرند.

گرچه موسی با مخالفت‌هایی مواجه است، اما از سوی دیگر به موفقیت‌هایی نیز در این راه دست یافته است. او می‌گوید: «هنگامی که ما روند آگاه‌سازی را آغاز کردیم و در شهر اسلام‌آباد راهپیمایی‌ای برگزار کردیم، بزرگ قوم ما، مولوی محمد عمر، اعلام کرد که ازدواج دخترش را در قبال دریافت یک ملیون و دویست هزار روپیه تنظیم کرده بوده است، اما چون این رسم ناپسند است و زیان‌هایی دارد و با این قید، دامادش مجبور به کار در دوبی امارات متحده عربی می‌شود، او آن مبلغ را می‌بخشد و دخترش را بدون دریافت آن به ازدواج همسر آینده‌اش درخواهد آورد.

شایان ذکر است که تحت نظارت سازمان موسی نشست‌هایی در شهرهای لاهور، اسلام آباد، راولپندی، گجر خان و جهلم برگزار شده است، و در آن‌ نشست‌ها در پیوند با مضرات این رسم، به مردم آگاهی داده شده است.

موسی همچنین می‌گوید: «در نشست‌ها نه تنها آگاهی‌دهی  صورت می‌گیرد، بلکه توافق‌نامه‌ای نیز با همه حاضران به امضا می‌رسانیم که در آن، می‌پذیرند که به این رسم خاتمه خواهند داد.»

یک نکتۀ ظریف

با این حال، یک نکتۀ بسیار ظریف در اینجا باید درک شود و آن این که «ولور» را به بهانۀ حق مهر یا مهریه دریافت می‌کنند. اگر مهریه مطابق با الزامات شرعی حق دختر پذیرفته شود، این رسم می‌تواند به جای ضرر، حامل منفعت باشد. اما در بیشتر موارد حق مالکیت دختر پایمال می‌شود و والدین، آن را حق و مالکیت خود می‌پندارند، و در نتیجۀ این آیین ناپسند، زندگی دختر به جهنم  مبدل می‌شود و اوضاع به جایی می‌رسد که تا خانوادۀ دختر پول تعیین شده را به دست نیاورند، مراسم ازدواج به تعویق می‌افتد.

اگرچه این رسم و آیین به تدریج در حال کمرنگ شدن است، اما همچنان پابرجاست و تاریک‌ترین جنبۀ آن این است که بسیاری از مردم در بدو تولد دختر، پیوند ازدواجش را می‌بندند و مقدار ولور مشخص می‌شود، و بدتر از آن، تفاوت سنی دختر و پسر نیز در نظر گرفته نمی‌شود.

به محض پذیرش و پرداخت مبلغ تعیین شده «ولور» از سوی خانواده داماد، درخواست ازدواج آغاز می‌شود. حال اگر از پول «ولور» برای دختر لوازم و وسایل منزل خریداری شود و مهمانان به شکل مناسبی پذیرایی شده باشند، قضیه تا حدی رو‌به‌راه است. اما در غیر آن صورت، دختر باید تمام عمر طعنه و تمسخر خانوادۀ شوهرش را بشنود و تحمل کند. 

رسم گرفتن «ولور» در سراسر قلمرو پشتون‌نشین معمول است، اما در مناطق هم‌مرز با افغانستان، مقدار آن کمی بیشتر است. در مجموع، نوع و شدت پایبندی به برخی از رسوم و آیین‌ها در میان قبیله‌های مختلف پشتون‌ها متفاوت است، اما رسم «ولور» بلااستثنا عمومیت منطقه‌ای دارد.

نمونه‌وار، در منطقۀ قلعه عبدالله ایالت بلوچستان و مناطق مجاور آچکزی، کاکر، ترین، سید یا دیگر قبایل، مبلغ ولور بیشتر است و معمولاً از پانصد تا ششصد هزار روپیه شروع می‌شود و اگر داماد متأهل باشد، به مقدار آن افزوده می‌شود.

به همین ترتیب، در مناطق پشین و خانوزایی و برخی دیگر، آن مبلغ متفاوت است و در مسلم باغ، قلعۀ سیف‌الله و ژوب، نیز نوع و مقدار دیگری دارد. یا بر فرض در برخی از مناطق «زیارت»، رسم «ولور» از چندین دهه پیش بدین سو از بین رفته است، درحالی که در سنجاوی، ریگوره و پویی که متعلق به منطقۀ زیارت است، هنوز هم رواج دارد.