موضوع انرژی هسته‌ای در ایران را شاید بتوان پرحاشیه‌ترین و طولانی‌ترین پرونده سیاست خارجی کشور طی ۱۰۰ سال گذشته دانست. اکثریت مردم ایران سابقه انرژی هسته‌ای را از تاریخ ۲۰ بهمن‌ماه ۱۳۸۱ به یاد دارند؛ زمانی که محمد خاتمی، رئیس جمهوری وقت، خبر از تهیه سوخت هسته‌ای توسط متخصصان ایرانی داد. اما سابقه فعالیت‌های هسته‌ای ایران محدود به ۳۰ سال گذشته نیست. شروع برنامه هسته‌ای ایران در واقع به سال ۱۳۲۹ و بعد از آن امضای قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر در سال ۱۳۵۳ مرتبط است. در این مقاله به این نکته پرداخته می‌شود که آیا هم‌اکنون نیز انرژی هسته‌ای جذابیت کافی دارد؟
دراین یادداشت از اشاره به هزینه‌های هنگفت تحریم‌های ناشی از فعالیت‌های هسته‌ای چشم‌پوشی شده‌است.
نیروگاه پرهزینه و کم‌فایده بوشهر:
در مورد هزینه ساخت نیروگاه بوشهر ارقام مختلفی آورده شده است. بنا به آنچه در رسانه‌ها منتشر شده است، هزینه این نیروگاه بین ۱.۵ تا ۱۱ میلیارد دلار برآورد می‌شود. در مقام مقایسه، ساخت یک نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی گازی هزینه‌ای معادل حدود یک پنجم رقم بالا، یعنی یک میلیارد دلار دارد. این میزان سرمایه‌گذاری در حالی است که همین نیروگاه بوشهر نیز به دلیل تغییرات نرخ ارز و مسایل مربوط به تحریم بانکی، در آستانه تعلیق فعالیت‌های خود است.
بنا بر اطلاعاتی که انجمن جهانی هسته‌ای منتشر کرده است، هر کیلووات برق هسته‌ای نیاز به سرمایه‌گذاری ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ دلاری دارد که این رقم برای نیروگاه گازی، در حدود ۱۰۰۰ دلار است.
حتی اگر نرخ برق ۴ سنتی را که بسیار بالاتر از نرخ فروش به صنایع داخلی و (طبق گفته مدیرعامل مپنا) معادل قیمت صادراتی به عراق است، معیار قرار دهیم، خروجی این نیروگاه با توجه به هزیه‌های نگهداری و سوخت، رقم چشمگیری نیست.
البته سازمان انرژی اتمی در گزارشی اعلام کرده است که تولید ۸۰۰۰ مگاوات برق هسته‌ای در سبد انرژی کشور لازم است، و در این راستا برنامه‌ریزی‌هایی داشته است. در بخشی از این گزارش ادعا شده است که در طی سال‌های بهره‌برداری از واحد یکم نیروگاه اتمی بوشهر، بیش از ۳۰ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید، و درمجموع حدود ۴۷ میلیون بشکه معادل نفت‌خام صرفه‌جویی شده است. اما این نکته حائز اهمیت است که بدانیم در دنیای کنونی، منابع اورانیوم نیز محدودیت‌های گسترده‌ای دارد و از آنجا که ایران منابع چندانی از این ماده ندارد، وابستگی‌اش برای تامین سوخت نیروگاه‌ها می‌تواند در آینده مشکلاتی برای کشور ایجاد کند.
دوران انرژی هسته‌ای تمام شده است؟
اطلاعاتی که انجمن جهانی هسته‌ای به تازگی منتشر کرده است، نشان می‌دهد که دوران طلایی انرژی هسته‌ای رو به پایان است. به نظر می‌رسد که دوران طلایی انرژی هسته‌ای همان دورانی بود که قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر منعقد شد. طبق اطلاعات منتشر شده از سوی انجمن جهانی انرژی هسته‌ای، تعداد راکتورهای هسته‌ای در سال ۱۹۷۰ (یعنی در حدود ۵۰ سال قبل) در جهان به ۸۴ می‌رسید، اما آن شمار بعد از نزدیک به ۲۰ سال، در سال ۱۹۹۰ به ۴۱۶ رسید. یعنی تعداد راکتورهای هسته‌ای جهان نخست طی ۲۰ سال تقریبا ۵ برابر شد، اما از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۰ آن تعداد تفاوت چشمگیری نداشت. تعداد راکتورهای هسته‌ای در سال ۲۰۲۰ به ۴۴۱ رسیده است که نشان می‌دهد کشورها به طرز چشمگیری، عملا در این حوزه سرمایه‌گذاری جدیدی نداشته‌اند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
شاید تصور کنید تعداد راکتورها مهم نیست و میزان خروجی آنها است که اهمیت زیادی دارد، اما اطلاعات تولید برق هسته‌ای نیز نتیجه چندان متفاوتی به دست نمی‌دهد. براساس اطلاعات منتشر شده، میزان تولید برق هسته‌ای از سال ۱۹۷۰ که کمتر از ۱۰۰ تراوات ساعت بوده، به حدود ۱۸۰۰ تراوات ساعت در سال ۱۹۹۰ می‌رسد، اما آن روند رشد طی ۳۰ سال اخیر تقریبا متوقف شده است و در آن فاصله، تولید برق هسته‌ای از ۱۹۰۰ تراوات ساعت در سال ۱۹۹۰، به حدود ۲۶۰۰ تراوات ساعت در سال ۲۰۲۰ رسیده است. این نشان می‌دهد که طی این مدت، میزان برق هسته‌ای تولید شده در جهان نیز رشد چشمگیری نداشته است.
برق خورشیدی؛ ارزان‌ترین برق:
از آنجا که انتظار می‌رود جهان مطابق با نقشه‌راه‌های تعیین شده در توافق‌نامه پاریس حرکت کند، برای بسیاری می‌تواند جای سئوال باشد که در صورت به‌کار گرفته نشدن انرژی هسته‌ای، چه راهکارها و منابعی برای جایگزینی برق هسته‌ای وجود دارد. براساس اطلاعاتی که موسسه LAZARD به‌تازگی منتشر کرده است، هزینه برق هسته‌ای که در سال ۲۰۰۹ یکی از ارزان‌ترین روش‌های تامین برق در جهان بود، هم‌اکنون به یکی از گران‌ترین روش‌های تولید برق تبدیل شده است. در سال ۲۰۰۹، گران‌ترین شیوه تامین برق، استفاده از پنل‌های خورشیدی بود که به لطف رشد تکنولوژی و توسعه خطوط تولید، در سال ۲۰۲۰ این روش به ارزان‌ترین شیوه تامین انرژی تبدیل شده است. پس از برق خورشیدی نیز تامین انرژی از باد، و سپس برق تولیدی متکی بر گاز طبیعی، ارزان‌ترین شیوه‌های تامین برق در جهان هستند.
دوران انرژی هسته‌ای تمام شده است؟
ایران در نقطه‌ای از جهان قرار گرفته است که از ظرفیت‌های بسیاری برای تامین برق از طریق خورشید، باد و گاز طبیعی برخوردار است. در واقع، سه روش ارزان تولید برق در دنیا، در ایران به سادگی قابل دسترسی است. اما این وضعیت در گذشته چنین نبوده است. در روزگار نه چندان دور، برق هسته‌ای مزیت قیمتی و تکنولوژی بسیار مناسبی داشته است و از رشد بسیار بالایی در جهان برخوردار بود، اما با توجه به رشد تکنولوژی و ارزان‌شدن تولید پنل‌های خورشیدی و باتری‌های مرتبط، به نظر می‌رسد استفاده از انرژی هسته‌ای به شیوه‌ای که در ایران از آن برق تولید می‌کنند، در آینده جهان نقش مهمی نداشته باشد. در واقع، شاید در ابتدای امر، یعنی در حدود ۳۰ سال پیش و پیش‌تر از آن، استفاده از انرژی هسته‌ای صرفه اقتصادی داشته است، اما با طولانی شدن پرونده هسته‌ای ایران، عملا این صرفه اقتصادی بسیار کاهش یافته است و اکنون روش‌های بهتری برای تامین انرژی و برق شهروندان ایران وجود دارد. حتی به نظر می‌رسد حرکت کشور امارات به سمت انرژی هسته‌ای و ساخت نیروگاه ۵۴۰۰ مگاواتی نیز از نظر توجیه اقتصادی، محل سئوال باشد.
حرکت کشورها به سمت انرژی خورشیدی:
بنا به اطلاعاتی که مرکز تحقیقات انرژی خورشیدی منتشر کرده است، در سال ۲۰۲۰ در حدود ۴۳ درصد از ظرفیت جدید تولید انرژی در آمریکا از منبع خورشیدی تامین شده است. آن رقم در سال ۲۰۱۹ در حدود ۴۰ درصد بوده است. در واقع، ظرفیت‌های جدید تولیدی در آمریکا طی سال‌های اخیر عمدتا از منابع خورشیدی و بادی بوده است.
روندهای جهانی نیز حاکی از روند رو به رشد توسعه برق خورشیدی است. در حالی که میزان تولید برق خورشیدی در سال ۲۰۱۰ در حدود ۳۲ تراوات ساعت بوده است، این رقم در سال ۲۰۱۹ به ۷۲۰ تراوات ساعت رسیده است. کشورهای منطقه، از جمله امارات، نیز در حوزه انرژی خورشیدی سرمایه‌گذاری سنگینی کرده‌اند. البته بنا به نظر کارشناسان و با توجه به دمای پایین‌تر هوای ایران، وضعیت ایران برای تولید برق خورشیدی از امارات بهتر است.
چه باید کرد؟
از منظر تامین انرژی، می‌توان گفت که انرژی هسته‌ای با توجه به ریسک‌ها و خطرهایی امنیتی که به همراه دارد، از نظر اقتصادی صرفه چندانی ندارد و بسیاری از کشورها همچون ژاپن و آلمان به دنبال از بین بردن راکتورهای خود هستند. از طرفی دیگر، ایران منابع اورانیوم چندانی نیز در اختیار ندارد و در صورت توسعه استفاده از انرژی هسته‌ای، احتمالا به واردکننده بزرگ اورانیوم تبدیل خواهد شد. این در حالی است که وضعیت ایران از منظر تابش نور خورشید و وجود مناطق بادخیز در جنوب شرقی کشور، موقعیت بکری برای تامین انرژی خورشیدی و بادی فراهم کرده است. با این حال، مزیت‌های دیگر رسیدن به تکنولوژی هسته‌ای شاید برای ایران منافعی به همراه داشته باشد، که حاکمان ایران به دنبال آن هستند.
به هر حال، حتی در نبودِ تحریم‌های اقتصادی، حرکت به سمت انرژی هسته‌ای برای تامین انرژی را نمی‌توان توصیه کرد. شاید بتوان گفت انرژی خورشیدی در دنیای امروز همان نقشی را دارد که ۲۰ سال پیش انرژی هسته‌ای داشته است. ایران می‌توان با سرمایه‌گذاری و انتقال دانش در حوزه تامین پنل‌های خورشیدی، این بار همراه با تکنولوژی‌های روز به تامین برق شهروندان خود بپردازد.
