قاچاق انسان و اعضاء بدن در همه دنیا مساله چالش‌برانگیز دولت‌ها است. در ایران نیز اگرچه این مساله تازگی ندارد اما در چند سال اخیر به خصوص موضوع قاچاق و خریدوفروش نوزادان جزء یکی از مناقشه‌برانگیزترین معضلات اجتماعی در کشور بوده است.

به نظر می‌آید سهولت خریدوفروش نوزادان نتیجه فقر، سوءاستفاده از کودکان و پنهان‌کاری دستگاه‌های انتظامی و قضایی در حکومت جمهوری اسلامی ایران است.

هم‌زمان با افزایش مشکلات اقتصادی در ایران، در دو سال گذشته بارها رسانه‌ها گزارش‌هایی از فروش نوزادان و کودکانی در این کشور منتشر کرده‌اند که در اغلب موارد کودکان فروخته‌شده  متعلق به خانواده‌های فقیر و زنان آسیب‌پذیر بوده‌اند.

شاید بتوان ادعا کرد فقر در ایران، نوزادان و کودکان را مقابل قاچاق و خریدوفروش آنها بی‌پناه کرده است.

برخی از مادران فروشنده نوزاد کسانی هستند که ناخواسته باردار شده‌اند و نمی‌خواهند یا نمی‌توانند نوزاد خود را نگه دارند. نوزادان بیشتر در بیمارستان محل تولد از مادر جدا شده و مادران اغلب نوزادان متولدشده را نمی‌بینند. بر اساس اطلاعات غیررسمی و میدانی، نوزاد دختر گران‌تر از نوزاد پسر معامله می‌شود.

احتمال داده می‌شود بسیاری از این کودکان برای تکدی‌گری خریداری شده‌ باشند. سازمان بهزیستی در ایران می‌گوید تعدادی از این کودکان هم برای سوءاستفاده‌های جنسی و قاچاق اعضای بدن فروخته می‌شوند. فروش اینترنتی این کودکان و نوزادان واکنش‌های گسترده‌ای در ماه‌های اخیر در پی داشته است.

وضعیت جهانی قاچاق و خریدوفروش کودکان

بر اساس آمار سازمان ملل متحد، تقریبا ۲۰ درصد از کل قربانیان قاچاق انسان در دنیا را کودکان تشکیل می‌دهند. با این حال در بخش‌هایی از آفریقا و در منطقه مکونگ، بیشترین آمار قاچاق انسان مربوط به کودکان است. بنا به این گزارش در غرب آفریقا این نسبت حتی به ۱۰۰درصد هم می‌رسد.

اما قاچاق کودکان به طور کلی و نه فقط نوزادان، بیشتر در آمریکا، آمریکای لاتین، کارائیب، آسیا و آفریقا معمول است.

یونیسف، قاچاق کودک را خریدوفروش کودکان زیر ۱۸ سال به ‌منظور بهره‌برداری و بهره‌کشی از آنها می‌داند که با زور، اعمال غیرقانونی یا اجبار همراه شده است. یونیسف ادعا کرده است بیشتر این کودکان برای سوءاستفاده‌های جنسی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.   

یازده کشوری که بیشترین تعداد قاچاق غیرقانونی انسان را در دنیا به خود اختصاص داده‌اند، بنگلادش، تایلند، چین، غنا، اوگاندا، نپال، سریلانکا، هند، پاکستان، هائیتی و برزیل هستند. با این حال، بالاترین میزان قاچاق انسان در جهان متعلق به بنگلادش است.

قاچاق انسان در دوره همه‌گیری کرونا در دنیا بیشتر متوجه خانواده‌های فقیر یا افراد بیشتر آسیب‌پذیر بوده است. به گزارش سازمان ملل رکود اقتصادی در این دوران موجب افزایش قاچاق انسان و کودکان در دنیا شده است. کودکان خانواده‌های ازهم‌گسیخته در این دوران ۲۰ درصد بیشتر از سایرین مورد سودجویی قاچاقچیان قرار گرفته‌اند. کودکانی که از مراقبت والدین خود محروم بوده‌اند ۹ درصد بیشتر از سایر کودکان مورد شکار قاچاقچیان قرار گرفته‌اند.      

نوزادانی که فروش آنها خبرساز شد

اصلی‌ترین فروشندگان نوزاد در ایران زنان بی‌سرپناه و بی‌سرپرست هستند. سال ۹۴، فاطمه دانشور، رئیس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران، در یک برنامه زنده تلویزیونی نسبت به آسیب‌های عدم رسیدگی به ایشان هشدار داد.

رئیس وقت کمیته اجتماعی شورای شهر تهران گفته بود بر اساس گزارش‌های مستند برخی زنان کارتن‌خواب و خیابانی به هنگام زایمان در بیمارستان‌های جنوب و مرکز شهر تهران، پس از به‌دنیاآمدن نوزاد با دریافت ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان بچه خود را می‌فروشند.

این گزارش یکی از جنجالی‌ترین گزارش‌های نوزادفروشی در ایران بود، ولی تنها در فاصله ۶ سال، در سال ۹۹ این رقم به بیش از ۴۵ میلیون تومان و بر اساس برخی گزارش‌ها به ۱۰۰ میلیون تومان هم رسید. البته روشن است که تمام این مبلغ به «فروشنده» یعنی مادر نوزاد، نمی‌رسد.

در سال ۹۷ نیز دو نفر از اعضای یک باند ۲۶ نفره خریدوفروش نوزاد در مشهد دستگیر شدند. این باند، کارکنان ثبت‌احوال بودند. این افراد نوزادان را بین ۲۸ تا ۴۰ میلیون تومان به فروش می‌رساندند. گفته شد نوزادان فروخته شده به دست این باند، عمدتا فرزندان خانواده‌های «طلاق» یا «دچار اعتیاد» بوده‌اند.

اواخر اردیبهشت‌ماه سال گذشته هم پلیس ایران اعلام کرد یک باند فروش نوزادان را در استان گرگان در شمال شرقی ایران، بازداشت کرده است. به گزارش پلیس متهمان یک مرد و ۴ زن بودند. آنها با شناسایی مادران فقیر از آغاز بارداری تا تولد فرزند هزینه آنان را پرداخت کرده و پس از تولد، نوزادان را از مادران می‌گرفتند.

در شناسایی باند فروش نوزادان از طریق اینترنت که در تیرماه گذشته در تهران اتفاق افتاد، یک نوزاد ۲۰ روزه و یک نوزاد دو ماهه همراه دستگیرشدگان پیدا شدند. فروشندگان نوزادان مدعی شدند که آنها را از «خانواده‌های بی‌بضاعت» به‌ازای مبلغی اندک خریداری کرده‌اند.

تابستان سال گذشته نیز عکس نوزادانی که برای فروش در فضای مجازی و عموما اینستاگرام منتشر شده بود، جنجال‌برانگیز شد. قیمت تعیین‌شده برای این نوزادان از ۴۰ میلیون تا ۵۰ میلیون تومان متغیر بود. حتی خریداران نوزاد امکان انتخاب رنگ پوست و رنگ چشم نوزاد مورد نظر خود را نیز داشتند. فروشندگان نوزادان مدعی شده بودند که شناسنامه هم برای کودکان فروخته‌شده، تهیه می‌کنند.  

اغلب نوزادان فروخته‌شده بنا به ادعای سازمان بهزیستی ایران به دلیل اینکه خریدارانشان «صلاحیت لازم را برای فرزندخواندگی» نداشته‌اند به خانواده خود بازگردانده شدند.

دلیل مخالفت سازمان بهزیستی با سپردن کودک به خانواده‌های خریدار نوزادان، خریداری از راه اینترنت عنوان شد. بر اساس گزارش‌های رسمی، سالانه دو هزار نوزاد در ایران برای فرزندخواندگی از طریق سازمان بهزیستی واگذار می‌شوند. این آمار نوزادانی است که از مجاری رسمی و قضائی شناسایی می‌شوند. 

سازمان بهزیستی مدعی است چنانچه خانواده‌ای بضاعت و صلاحیت فرزندخواندگی نوزادی را داشته باشد باید از سازمان دولتی بهزیستی چنین درخواستی را پیگیری کند.

درخواست‌کنندگان نوزاد، اغلب از مدت‌زمان طولانی انتظار برای دریافت نوزاد موردنظر خود گلایه دارند. شاید یکی از دلائل خریدوفروش نوزاد نیز معطل نشدن در صف طولانی انتظار برای دریافت نوزاد مورد نظر باشد.

دلیل دیگری که متقاضیان نوزاد مطرح می‌کنند این است که سازمان بهزیستی کمتر نوزادان دختربچه را تحویل خانواده‌ها می‌دهد و بیشتر بچه‌هایی که به خانواده‌ها تحویل داده می‌شوند سن نوزادی را سپری کرده‌اند.

تجارت سیاه یا صورتی؟

سازمان بهزیستی می‌گوید فرزند گرفتن از طریق سیستم‌هایی غیر از سازمان بهزیستی مانند صفحات اینستاگرامی یکی از دلایل افزایش قاچاق اعضای بدن کودکان است.

خریدوفروش اعضای بدن کودک جرم است و درست به همین دلیل آمار دقیقی از میزان آن در ایران وجود ندارد. حبیب‌الله مسعودی فرید، معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، می‌گوید هرچند قاچاق اعضای بدن کودکان جرم است «اما مساله‌ای است که اتفاق می‌افتد و شاهد آن در کشور هستیم».

قوه قضائیه، نهادهای انتظامی و امنیتی مسئول مستقیم رسیدگی به قاچاق اعضای بدن کودکان در ایران هستند و سازمان بهزیستی نیز مدعی است که این نهادها «قطعا از لحاظ کمی اطلاعات دقیقی در اختیار دارند».

هرچند آماری در مورد تعداد قاچاق انسان در ایران وجود ندارد و هیچ سازمان دولتی تاکنون گزارشی در این مورد ارائه نکرده است ولی سازمان ملل در گزارش قاچاق انسان خود که در پایان سال گذشته میلادی منتشر شد عنوان کرد که سالانه تحقیق‌های گسترده‌ای در مورد قاچاق انسان و کودکان انجام می‌شود و دولت‌ها باید نسبت به آن آگاهی داشته باشند.

بر اساس گزارش سازمان ملل، بیشترین آمار قاچاق انسان مربوط به زنان و کودکان دختر است. قاچاقچی‌ها برای خروج این افراد از کشورها بیشتر از مبدا‌های رسمی و قانونی همچون فرودگاه‌ها استفاده می‌کنند.