چند روز پیش، فایل صوتی از محمود جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به رسانه‌ها درز کرد که در آن به موضوعات مربوط به ساختار دولت، رابطه نهادهای دولتی با یکدیگر و تأثیر آن در سیاست خارجی ایران پرداخته شده است.

البته این فایل صوتی را نمی‌توان به دور از دو عامل مهمی که به تحولات کنونی ایران مربوط می‌شوند، جدا دانست. نخست، مذاکرات وین که شامل گفت‌وگوهای غیر مستقیم با واشنگتن در باره برجام است و عامل دیگر، آماده سازی ایران برای انتخابات ریاست جمهوری است که قرار است تا چند هفته دیگر برگزار شود. صرف‌نظر از این‌که چه طرفی در پشت افشای این فایل صوتی بوده است، اهمیت در این است که این فایل صوتی با پیام‌های مختلف آن چه تأثیری می‌تواند در داخل وخارج از ایران از خود به‌جا گذارد.

واکنش‌های داخلی

اصول‌گرایان و تندروها از همه بیشتر به این فایل صوتی واکنش نشان دادند. منتقدان ظریف با این استدلال که وی با آشکار کردن سیاست داخلی کشور، امنیت ملی را در معرض تهدید قرار داده است، خواستار استعفای ظریف شدند. برخی دیگر به‌جای برکناری‌اش توسط مجلس که روز چهارشنبه گذشته وی را احضار کرده بود، خواستار کناره‌گیری وزیر امورخارجه شدند. طرفداران ظریف نیز ابراز نگرانی کردند که این اظهارات ممکن است در انتخابات ریاست جمهوری که در اواخر ماه ژوئن برگزار می‌شود تأثیر بگذارد و به نامزدهای جناح اصلاح‌طلبان که ظریف با آن پیوند دارد، آسیب برساند، زیرا اظهارات منتشرشده ممکن است باعث شود شهروندان به این دلیل که مقامات منتخب در برابر مسئولان نظامی دست اندرکار، هیچ اختیار و صلاحیتی از خود ندارند، از شرکت در انتخابات خودداری کنند.

عمده‌ترین نکات در فایل صوتی ظریف

در این فایل صوتی، ظریف، سپاه پاسداران را به اجرای سیاست خارجی و نادیده‌گیری توصیه‌های وزارت امور خارجه متهم کرد و افزود که در سال ۲۰۱۵، قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین سپاه قدس برای تضعیف مذاکرات هسته‌ای به مسکو سفر کرد. وی همچنان، نسبت به برخی از تصمیمات اتخاذ شده توسط سپاه مانند اعزام نیروهای زمینی به سوریه ابراز ناامیدی کرد. وی دادن اجازه پرواز از حریم هوایی ایران به جنگنده‌های روسیه که قصد بمباران سوریه را داشتند و انتقال تجهیزات جنگی و پرسنل نظامی به سوریه در هواپیماهای شرکت هواپیمایی ایران، بدون آگاهی دولت را مورد انتقاد قرار داد. افزون برآن، ظریف به این امر اشاره کرد که مسکو به تکمیل توافق‌نامه پرونده هسته‌ای بین ایران و غرب تمایلی ندارد.

در این فایل صوتی تأکید شده است که استراتژی امنیت ملی ایران به طرح‌ها و برنامه‌های نظامی متکی است و اجرای سیاست خارجی با استفاده از روش‌ها و سازوکارهای مختلفی از جمله حمایت مالی و نظامی از نظام‌های سیاسی و جناح‌های مسلح در منطقه انجام می‌شود که متحد دولت ایران هستند.

البته تهران برای حمایت از نظام‌ها و جنبش‌های متحدش در خاورمیانه همچون رژیم بشار اسد در سوریه، حزب‌الله لبنان، جنبش حماس در فلسطین، حوثی‌ها در یمن و گروه‌های شبه نظامی شیعه در عراق، اسلحه و تجهیزات جنگی فراهم می‌کند و برای آموزش نظامی، مشاوره و ارائه راهکار به آن‌ها، افسران و مشاوران نظامی را به کشورهای مزبور اعزام می‌کند.

تأثیر افشای فایل صوتی در اهداف داخلی و خارجی ایران

افشای فایل صوتی ظریف با واکنش‌های شدیدی در ایران روبه‌رو شد که بیشتر ناشی از فضای انتخابات بود، به ویژه این‌که تندروها در تلاش برای جلوگیری از ورود شخصیت‌های وابسته به جریان اصلاح‌طلب در رقابت‌های انتخاباتی هستند، افزون برآن، فرسایش تعادل دولت حسن روحانی به دلیل تداوم تحریم‌های اقتصادی، عدم موفقیت در بهره‌برداری از برجام، ادامه انزاوی بین‌المللی و افزایش تنش در منطقه خلیج فارس، عوامل دیگری بودند که منجر به تشدید واکنش‌ها شدند. بدون شک، ناامیدی شهروندان ایرانی که تظاهرات آن‌ها برای کسب آزادی و بهبود شرایط زندگی، به شدت سرکوب شد، عامل مؤثری دیگری برای ابراز واکنش در برابر دولت روحانی بود.

بدین ترتیب، می‌توان گفت که اظهارات لو رفته ظریف می‌تواند تا حدی در چارچوب تلاش‌ها برای دفاع از سیاست‌های دولت تلقی شود، به ویژه این‌که تسلط سپاه بر نهادهای دولتی که در ترسیم سیاست خارجی نقش دارند، باعث شده است بسیاری از تحولات سیاسی، خارج از حوزه اختیارات دستگاه دیپلماسی قرار داشته باشد. علاوه براین‌که نظامی شدن سیاست خارجی ایران که معترضان ایرانی نیز در تظاهرات سال ۲۰۱۷، با آن ابراز مخالفت می‌کردند و شعارهای «نه سوریه و نه لبنان» را سر می‌دادند، در اظهارات ظریف به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. در نتیجه، ظریف تلاش می‌کند دولت روحانی و جریان اصلاح‌طلب را از سیاست خارجی که به ضرر اوضاع اقتصادی ایران منتهی شده است، تبرئه کند.

بنابراین، چنین اظهاراتی می‌تواند به نفع اصلاح‌طلبان و اعتدال‌گرایان باشد و حتی در صورت تصمیم ظریف برای نامزدن شدن در انتخابات ریاست جمهوری و حمایت اصلاح‌طلبان از وی، برای ظریف سودمند واقع شود، به ویژه این‌که محمد جواد ظریف یکی از اسامی احتمالی برای نامزدی در انتخابات پیش‌رو است، هرچند وی از تصمیمی که در این زمینه دارد، تا کنون پرده‌برداری نکرده است.

از سوی دیگر، اظهارات ظریف مبنی بر تسلط نظامیان بر سیاست خارجی و کنترل نهادهای دولتی توسط افراد تندرو، این واقعیت را بیان می‌کند که شمار زیادی از کارمندان وزارت امورخارجه از افراد وابسته به نهادهای امنیتی هستند و این امر اشاره‌ای به مضرات اتکا به نظامیان در عرصه سیاست خارجی است. در واقع، ظریف به‌گونه‌ای قصد داشت این مسئله را بیان کند که شمار افراد سپاه در سمت‌های اجرایی و دیپلماتیک عملاً افزایش یافته است.

این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که نامزدی نظامیان برای رقابت در انتخابات ریاست جمهوری در حال افزایش است. علاوه براین‌که سخنان ظریف یادآور بیانیه حسن روحانی به مناسبت روز ارتش، ۲۹ فروردین است که گفت "درست است که وظیفه نیروهای مسلح ما تنها ماهیت نظامی ندارد، اما این امر نباید به وارد شدن در عرصه سیاست منتهی شود."

فایل صوتی ظریف به صورت عموم می‌تواند به نفع جبش اصلاح‌طلبان، به ویژه روحانی و ظریف تمام شود، زیرا در این اظهارات، معایب گرایش دولت به نظامی‌گری بیان شده و ممکن است پرده‌برداری از این رویکرد، مردم را به شرکت در انتخابات ریاست جمهوری پیش‌رو به نفع نامزدهای وابسته به جنبش اصلاح‌طلب و میانه‌رو سوق دهد.

همچنان، افشای فایل صوتی ظریف می‌تواند به سود مذاکرات جاری در وین باشد، طوری‌که ممکن است ظریف قصد داشت پیام‌هایی را در مورد عمق روابط سپاه پاسداران با روسیه ارائه دهد و این‌که حضور رئیس جمهوری با پیشینه‌ای نظامی باعث افزایش هزینه‌های سیاست خارجی شده و منجر به تشدید تنش در بسیاری از پرونده‌های مرتبط به منطقه می‌شود. به این معنی که غرب باید از جریان روحانی و ظریف حمایت کند تا بتواند از پشتیبانی و حمایت مردم ایران برخوردار شود، به عبارت دیگر، غرب باید به منظور حمایت از جریان رقیب اصول‌گرایان و نظامیان در انتخابات، در رفع تحریم‌های اِعمال شده بر ایران شتاب ورزد.