سال تحصیلی جاری در حالی رو به پایان است که همچنان خانواده‌های ایرانی از روند آموزشی دوران همه‌گیری کرونا رضایت ندارند. بحرانی که در بیش از یک سال گذشته می‌توانست زمینه‌ای اجباری برای رشد و توسعه فرآیند آموزش‌های از راه دور باشد و همچنین فضای آموزشی را برای دانش‌آموزانی فراهم کند که از دسترسی مستقیم به کلاس‌های درسی محروم هستند؛ با ناکارآمدی دولتی، وضعیت نابه‌سامان اقتصادی و عدم مدیریت بخش آموزش تبدیل به فاجعه‌ای شده است که چه‌بسا ابعاد آن تا سال‌های آتی گریبان‌گیر جامعه دانش‌آموزان ایرانی باشد.

سال گذشته در فروردین‌ماه، یعنی چند ماه پس از شیوع همه‌گیری ویروس کرونا، وزارت آموزش و پرورش با همکاری وزارت فناوری و ارتباطات تصمیم گرفت تا آموزش‌ها را به صورت متمرکز در «اپلیکیشن شاد» به دانش‌آموزان عرضه کند. در نتیجه انتظار می‌رفت کلاس‌های درسی مدارس به کامپیوترها و تبلت‌ها نقل مکان کند؛ با این حال اتفاقی که در عمل رخ داد، نشان داد این اپلیکیشن در ارائه خدمات آموزشی ناتوان است و از کارآمدی لازم برخوردار نیست.

بر اساس آنچه در سند ۲۰۳۰ آمده است: «موسسات آموزشی باید به اندازه کافی و منصفانه از منابع آموزشی برخوردار باشند که هم امن بوده و هم سازگار با محیط زیست باشد. این امکانات باید به راحتی در دسترس تعداد کافی از معلمان و مربیان قرار گیرد تا آن را در راستایی دانش‌آموزمحور به کار برند. این رهیافت‌ها باید از لحاظ تعلیمی‌ـ‌تربیتی به شکل فعال و تعاملی طراحی شده باشند؛ کتاب‌ها، سایر منابع درسی و منابع آموزشی در دسترس همگان و نیز تکنولوژی‌های مربوط به آنها بایستی ماهیتی غیرتبعیض‌آمیز، برخوردار از بهترین ویژگی‌ها برای آموزش و از لحاظ کاربری برای دانش‌آموزان آسان و راحت باشد. همچنین این ابزارها باید متناسب با متن آموزشی، از لحاظ کارایی موثر و در دسترس همه دانش‌آموزان، کودکان، نوجوانان و بزرگسالان قرار گرفته باشد.» 

با این همه، محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات، در نظرسنجی از طریق شبکه اجتماعی اینستاگرام قبل از شروع سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ پرسیده بود که آیا برای آموزش مجازی از «شاد» استفاده می‌شود یا نه. ۷۳ درصد از مخاطبان وی به این پرسش پاسخ منفی دادند و تنها ۲۷ درصد گفته بودند که از این اپلیکیشن بهره می‌برند.

علی که مدیر یک مدرسه ابتدایی در ناحیه سه شیراز است، می‌گوید: «این اپلیکیشن دارای مشکلات زیادی است؛ بیشتر اوقات در حال ارسال پیام، نرم‌افزار از کار می‌افتد؛ برخی اوقات مشکل عدم اتصال یا کندی در ارسال پیام‌ها واقعا برای کاربران کلافه‌کننده است.» او در پاسخ به این پرسش که راه‌حل چیست، می‌گوید: «بسیاری از مدارس و معلمان به پیام‌رسان‌ها و اپلیکیشن‌های دیگری رو آورده‌اند؛ ولی بسیاری از این موارد هم یا به‌درد تشکیل کلاس و برگزاری درس نمی‌خورند یا اینکه به دلیل زیرساخت‌های نامناسب اینترنت نمی‌توان از تمام امکانات آنها مثلا مکالمات ویدیویی استفاده کرد.»

در مدارس غیرانتفاعی که خانواده‌ها با مشکلات مالی کمتری روبه‌رو هستند، نرم‌افزار «اسکای‌روم» جایگزینی برای اپلیکیشن شاد است؛ در حالی که در مدارس دولتی به دلیل فقدان منابع مالی برای اشتراک ماهیانه یا سالیانه این نرم‌افزار از پیام‌رسان «واتس‌اپ» برای برقراری ارتباط بین نظام آموزشی و دانش‌آموزان استفاده می‌کنند که نه‌تنها بستری مناسب برای برقراری کلاس درسی نیست؛ بلکه با محدودیت حجم ارسال فایل روبه‌روست و از سوی دیگر کیفیت مکالمه‌ها به دلیل پایین بودن سرعت اینترنت پذیرفتنی نیست. همین مساله آموزگاران را نیز مجبور می‌کند تا فقط به تدریس کفایت کنند و نتوانند فرصتی را برای سوال و جواب در هنگام درس اختصاص دهند. 

پایین بودن ظرفیت انتقال محتوا از طریق واتس‌اپ باعث نمایان شدن مشکل دیگری است که ریشه در قوانین مربوط به استفاده از اپلیکیشن تلگرام دارد. مریم، دانش‌آموز کلاس ششم مدرسه دولتی در بندرعباس می‌گوید: «معلمان مدرسه فایل‌های حجیم را از طریق «تلگرام» برای ما ارسال می‌کنند؛ ولی به دلیل فیلتر بودن تلگرام دسترسی به این فایل‌ها همیشه دردسر تازه‌ای برای ما و خانواده‌های ما به همراه دارد. برخی اوقات بیش از ۱۰ فیلترشکن باید نصب کنیم تا بالاخره بتوان با یکی از آنها به تلگرام وصل شد. گاهی هم در هنگام دانلود فیلترشکن‌ها از کار می‌افتند.»

مریم در ادامه مشکل ارسال تکالیف به معلمان را نیز اینچنین توصیف می‌کند: «سرعت پایین اینترنت باعث می‌شود تا در ارسال تکالیف مشکل داشته باشیم؛ وقتی هفته گذشته بعد از چند ساعت من نتوانستم فایل‌های تکالیف مدرسه را ارسال کنم، از مادرم کمک خواستم و او مجبور شد برای ارسال فایل‌ها شب تا صبح پای تلفن باشد.»

علی در ادامه به افزایش خشونت‌های خانگی در دوران کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: «در برخی موارد خانواده‌ها با ما تماس می‌گیرند و از اینکه قادر به تدریس به کودکان نیستند، شکایت دارند. بسیاری از خانواده‌ها معتقدند وقتی نمی‌توانند در روند آموزشی فرزند خود سهیم باشند، از سوی فرزندان شماتت می‌شوند و همین موضوع باعث می‌شود تا گاهی فضای خانه متشنج شده و با کودکان برخوردهای فیزیکی کنند؛ خانواده‌ها فکر می‌کنند تنها راه آموزش از طریق حضوری و برگزاری کلاس در محیط مدرسه است.»

اردشیر، پژوهشگر امنیت اینترنت می‌گوید: «استفاده از اپلیکیشن شاد برای معلم‌ها اجباری است و در صورتی‌ که مشخص شود، معلم در پلتفرم دیگری تدریس می‌کند، بازخواست خواهد شد. از این رو بعضی از معلم‌ها برای دور زدن این دستورالعمل کلاس‌ها را در پلتفرم دیگری برگزار می‌کنند و تکالیف را از طریق شاد در دسترس دانش‌آموزان قرار می‌دهند تا فعالیت آنها در اپلیکیشن شاد ثبت شود.» وی برخی از مشکلات اساسی اپلیکیشن شاد را اینچنین برمی‌شمرد: «اجرا نشدن در برخی تلفن‌های همراه و تبلت‌ها؛ پایین بودن سرعت ارسال فایل‌ها، مشکلات سیستم در بخش احراز هویت، ... همگی از مسائلی است که توسعه‌دهندگان نرم‌افزار شاد در نسخه‌های اخیر تا حدودی برای بهبود آن تلاش کرده‌اند ولی متاسفانه به قدری نسخه کنونی ناکارآمد است که حتی برخی اوقات دانش‌آموزان در وارد کردن اطلاعات خود در صفحه بیو یا تغییر عکس پروفایل خود نیز با مشکل روبه‌رو می‌شوند؛ واقعا مشخص نیست چرا باید تغییر یک عکس پروفایل در چنین نرم‌افزاری با اینچنین سختی‌هایی همراه باشد!؟ حتی گاهی اوقات شما در حالی که در یک گروه حضور دارید، نمی‌توانید پیام‌های ارسالی بعد از ورود شما به این گروه را ببینید؛ و تنها راه این است که از نرم‌افزار خارج شوید تا در ورود دوباره بتوانید تغییرات قبلی و پیام‌های تازه را مشاهده کنید.»

ناکارآمدی دولت در بهبود زیرساخت‌های سخت‌افزاری توسعه اینترنت و فراهم کردن زمینه مناسب برای دسترسی به شبکه آزاد اطلاعات اینترنتی در کنار ضعف اساسی در طراحی و توسعه نرم‌افزار مناسب کاربران دانش‌آموز، نشان‌دهنده آن است که مساله واقعی دنیای ارتباطات ایرانیان با پروپاگاندای «وزیر جوان و جوان‌ترین وزیر» حل‌شدنی نیست. اگر نیت اساسی دولت بر توسعه زیرساخت‌های اینترنتی و در دسترس قراردادن اینترنت برای تمام نقاط محروم کشور بود، شاید پس از دوران کرونا دیگر شاهد مدارس کپرنشین نبودیم؛ یا ضروری نبود تا برخی از کودکان مناطق محروم کیلومترها راه را برای رسیدن به کلاس‌های درسی طی کنند. از سوی دیگر، در حالی‌که خانواده‌های ایرانی برای مواجهه با معضل آموزش از راه دور دست‌وپنجه نرم‌ می‌کنند و حتی به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی حاکم بر کشور برای تهیه امکانات و تجهیزات الکترونیک آموزش مجازی در تنگنا قرار دارند؛ آیا می‌توان آینده فرزندان این مرز و بوم را دغدغه اصلی دولتمردان جمهوری اسلامی دانست؟