اردوغان در روزهای گذشته کلنگ پل سازلی‌دره مربوط به پروژه جنجالی «کانال استانبول» را به زمین کوبید، و در توییتی نوشت: «امروز صفحه جدیدی در تاریخ توسعه ترکیه گشودیم.» مخالفان می‌گویند به‌رغم تبلیغات رسانه‌های نزدیک دولت، آنچه در ۲۶ ژوئن افتتاح شد، پروژه ساخت کانال استانبول نبود، بلکه تنها کلنگ‌زنی ساخت گذرگاهی بود که قرار است در صورت انجام پروژه کانال‌استانبول، به عنوان مسیر ارتباطی، مورد استفاده قرار گیرد. در این نوشتار استدلال خواهیم کرد که انجام شدن پروژه چند ده میلیارد دلاری کانال استانبول، به آینده سیاسی اردوغان گره خورده است. یعنی انجام این پروژه بسیار پرهزینه فقط در صورتی تقریبا قطعی می‌شود که در انتخابات ۲۰۲۳، او دوباره به ریاست جمهوری ترکیه برگزیده شود.
کانال استانبول چیست؟
پروژه ساخت کانال استانبول موافقان و مخالفان جدی دارد. در یک سو اردوغان و ائتلاف حاکم قرار دارند، در سوی دیگر احزاب مخالف و بیش از همه، اکرم امام‌اوغلو، شهردار کنونی استانبول و یکی از گزینه‌های نامزدی ریاست جمهوری از سوی جناح اپوزیسیون ترکیه در انتخابات ۲۰۲۳.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بر اساس طرح‌ها و بروشورهایی که دولت در موردشان تبلیغ می‌کند، کانال استانبول قرار است به طول ۴۵ کیلومتر، عرض ۲۷۵ متر، و عمق ۲۱ متر احداث شود. اردوغان وعده داده است که این پروژه را در ۶ سال و با هزینه تقریبی ۱۵ میلیارد دلار به انجام رساند. مخالفان با استناد به گزارش‌های خود دولت، می‌گویند این ارقام چندان دقیق نیست. آن‌ها بر اساس برخی گزارش‌ها هزینه پروژه را ۲۱ میلیارد دلار (به‌تقریب معادل بیش از نصف درآمد سالانه فروش نفت ایران تا پیش از تحریم‌های جدید آمریکا) می‌دانند و می‌گویند البته این رقم جز ۳ میلیارد دلاری است که در صورت انجام این پروژه، باید برای تجدید لوله‌کشی آبی استانبول هزینه شود. طبق تبلیغات، قرار است آبراه کانال استانبول جایگزین مسیر تنگه بسفر برای عبور کشتی‌ها باشد؛ آبراهی طبیعی و باستانی (برخلاف آبراه مصنوعی وعده داده شده) که دریای مرمره را به دریای سیاه متصل می‌کند.
بنعلی ییدلیریم، از نزدیکان اردوغان و شخصیت‌های ارشد حزب عدالت و توسعه که زمانی وزیر راه و ترابری بود، در سال ۲۰۰۹ در پارلمان ترکیه از پروژه کانال استانبول یاد کرد. اردوغان اولین بار در کارزارهای عمومی‌اش در جریان رقابت‌های انتخاباتی سال ۲۰۱۱ وعده ساخت کانال استانبول را داد، و از همه جدی‌تر و متاخرتر، ساخت این کانال به وعده انتخاباتی اردوغان و بنعلی ییلدیریم (که در آن مقطع از سوی حزب و عدالت و توسعه در انتخابات ۲۰۱۹ شهرداری‌های استانبول نامزد شده بود) بدل شد.
انتخابات محلی ۲۰۱۹ شهرداری استانبول (که این روزها از زمان برگزاری دور دوم آن دقیقا دو سال می گذرد)، ناخواسته به نوعی رفراندوم در مورد کانال استانبول هم بدل شد: به‌رغم تبلیغات گسترده رسانه‌های دولتی، اکثریت مردم در دو دور انتخابات و در فاصله چندماه، به اکرم امام‌اوغلو، نامزد مخالفان، رای دادند و او را بر کرسی شهرداری استانبول نشاندند و به این طریق، به طرح دولتی کانال استانبول «نه» گفتند. ولی به‌اصطلاح «کلنگ‌زنی» همراه با آب و تاب روزهای گذشته، نشان می‌دهد که رجب طیب اردوغان از پیشبرد این پروژه ناامید نشده است.
در مراسم کلنگ‌زنی پل سازلی‌دره، او استدلالی اقتصادی و توسعه‌محور در دفاع از پروژه کانال استانبول ارائه داد و گفت: «در دهه ۱۹۳۰، سالانه متوسط ۳ هزار کشتی از تنگه بسفر عبور می‌کرد. این رقم امروز به ۴۵ هزار فروند رسیده است. عبور هر ابرکشتی از تنگه بسفر، خطر تازه‌ای برای شهر به شمار می‌رود. در هر دو مسیر شمال-جنوب و شرق-غرب تنگه بسفر، ترافیک سنگینی از نظر تردد کشتی از هر درجه و ظرفیتی هست و در صورت تصادف کشتی‌هایی که از محصولات ارگانیک گرفته تا مواد نفتی حمل می‌کنند، حیات طبیعی دریاها‌مان در معرض خطر قرار می‌گیرد.»
اردوغان می‌گوید بر اساس منطق توسعه، ترکیه به این آبراه نیاز دارد. زیرا با توجه به بالا بودن حجم تردد کشتی‌ها، احتمال تصادم میان آن‌ها و الودگی محیط زیست وجود دارد، و این آبراه به ترکیه کمک می‌کند حجم تجارت را بالا ببرد. ولی استدلال محیط زیستی که به این استدلال متصل شده است، به تنهایی قوی نیست. اردوغان از احتمال آسیب به محیط زیست بر اساس سوانح کشتی‌رانی سخن می‌گوید (سوانحی که احتمال وقوع‌شان در هر کانالی هست)، ولی به آسیب‌های گسترده‌ای که به احتمال زیاد در صورت ساختن این آبراه به محیط زیست وارد خواهد شد، سخن نمی‌گوید. به برخی از این استدلال‌ها که از سوی مخالفان ارائه شده است، در ادامه اشاره می‌کنیم.
اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول، که در دو سال گذشته کوشش‌های زیادی برای بی‌اعتبار کردن او از سوی رسانه‌های نزدیک به دولت انجام شده است، در مورد ساخت این کانال می‌گوید: «اشکالات من به این پروژه بیشمار است، از کدامش شروع کنم؟... ائتلاف حاکم، استانبول را مانند مال وملک خودش می‌بیند. حتی زورشان برسد، دوست دارند شهرداری را تعطیل کنند. مرا به هیچ مراسم بازگشایی رسمی دعوت نمی‌کنند.»
دولت می‌گوید در صورت انجام این پروژه، نتایجش به صورت «ایش و آش» (کار و غذا)، ظرف شش سال به مردم باز می‌گردد. مخالفان، این اظهارات را صرفا تبلیغات کذب می‌دانند. هم کمال قلیچداراوغلو (رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق) و هم مرال اکشنر (رهبر حزب خوب)، دو حزب بزرگ مخالف، وعده داده‌اند که در صورت رسیدن به قدرت در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳، پروژه ساخت کانال استانبول را قطعا لغو خواهند کرد. آنان به سرمایه‌گذاران خارجی می‌گویند بیهوده روی این پروژه سرمایه‌گذاری نکنید، چون ما به قدرت خواهیم رسید و پول‌تان هدر می‌رود. بر این اساس، به نظر می‌رسد که تنها با پیروزی اردوغان در انتخابات ۲۰۲۳، انجام این پروژه قطعی خواهد شد.
استدلال‌های مخالفان علیه پروژه
به‌رغم تبلیغات دولتی، شفافیت کافی در مورد ابعاد مختلف این پروژه وجود ندارد. با این حال، با تکیه بر مواضع اکرم امام‌اوغلو و دیگران، میتوان مهم‌ترین استدلال‌های مخالفان علیه این پروژه را به این ترتیب برشمرد:
منابع مالی: پیش‌تر گفتیم که پروژه ساخت کانال‌استانبول بسیار گران است؛ با این حال، به‌رغم این هزینه، منبع اعتباری انجام این پروژه هنوز دقیق مشخص نشده است. آیا اعتبار پروژه قرار است از راه چین تامین شود؟ یا آیا قرار است قطری‌ها بخشی از هزینه ساخت آن را بدهند؟ حزب عدالت و توسعه اردوغان در سال‌های اخیر روابط بسیار نزدیکی با قطر ایجاد کرده است و گفته می‌شود بخشی از زمین‌های اطراف مسیر کانال پیشاپیش به ثروتمندان قطری و وابستگانی به خاندان سلطنتی آن کشور فروخته شده است. هرچه باشد، به سبب دلایل سیاسی که ذکر شد، بسیاری از سرمایه‌گذاران هنوز در ورود به این پروژه تردید دارند.
خطر زلزله: استانبول شهر بسیار شلوغی است و برخی از مناطق آن در حوزه‌های زلزله‌خیز قرار دارد. بر اساس این نقد، ساخت کانال استانبول احتمال ریسک زلزله را در استانبول بالا می برد. امام‌اوغلو می‌گوید ما برای رفع خطر زلزله از استانبول نیاز به بودجه داریم و تنها با بخشی از بودجه چندده میلیارد دلاری در نظر گرفته شده برای این پروژه، می‌شود خطر آسیب‌های یک زلزله احتمالی را در استانبول به حداقل رساند یا برطرف کرد.
نبودن نظارت بین‌المللی محیط زیستی بر پروژه: یکی دیگر از استدلال‌های مخالفان، نبود نظارت بین‌المللی است. بر اساس این استدلال، چون بودجه این پروژه، دست‌کم تا کنون، از طریق نهادهای مالی بین‌المللی (international finance institutions) تامین نشده است، نظارت علمی دقیق و بی‌طرفانه‌ای هم در مورد تاثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی این پروژه (environmental and social impact assessments) وجود ندارد. در پروژه‌هایی که با بودجه نهادهایی چون صندوق بین‌المللی پول انجام می‌شود (به‌رغم همه نقدهایی که میتوان بر نظام سرمایه‌داری بین‌المللی وارد دانست)، تاثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی در گزارش‌هایی که از طرف کارشناسانی بی‌طرف و بیرون از دولت تهیه می‌شوند، بررسی می‌شود. چنین شفافیتی در مورد این پروژه، دست‌کم تاکنون، وجود ندارد.
آسیب زدن به منابع آبی زیرزمینی: شهرداری استانبول می‌گوید در صورت احداث این پروژه، منابع آبی زیرزمینی استانبول آسیب‌های جدی خواهد دید. چنان که اشاره شد، عمق این کانال بیش از بیست متر است و برای ساختن آن باید حدود سی متر زیر زمین حفاری کرد. مخالفان می‌گویند کانال استانبول ارتباط آبی میان دو بخش از استانبول را که کانال در میان‌شان قرار خواهد گرفت، با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌کند و ضرری چند میلیارد لیره‌ای به سازمان آب استانبول (ISKI)، وابسته به شهرداری، وارد خواهد آورد. در نتیجه ساخت این کانال، بسیاری از شاهراه‌ها و خطوط آب‌رسانی استانبول باید از نو ساخته شوند و بخش مهمی از حوزچه سد سازلی‌دره که در آن محدوده قرار دارد، نیز تخریب می‌شود. در وضعیت اقتصادی بسیار دشواری که ترکیه این روزها در آن قرار دارد، این هزینه‌ها قرار است از جیب چه کسانی پرداخت شود، ؟
آسیب دیدن بیشتر دریای مرمره: این روزها دریای باستانی مرمره در وضعیت فلاکت‌باری از نظر زیست‌محیطی قرار دارد. یک لایه ضخیم از ماده‌ای مخاط‌مانند موسوم به «لیزاب یا موسیلاژ دریایی»، در امتداد دریای مرمره در نزدیکی استانبول در حال گسترش است. به گفته دانشمندان، ورود پسماندهای تصفیه نشده به این دریا از دلایل اصلی این پدیده دهشت‌بار زیست‌محیطی است که به حیات دریایی و صنعت ماهیگیری منطقه صدمه می‌زند. یک علت پنهان در پسِ این وضعیت، جمعیت متراکمِ نواحی اطراف دریای مرمره و استانبول است. یک سوم جمعیت ترکیه و نیمی از صنعت ترکیه در این محدوده واقع شده است و حالا پیش‌بینی می‌شود با ساخت کانال استانبول، صدها هزار نفر تازه‌وارد هم در مناطق اطراف کانال اسکان داده شوند. منتقدان می‌گویند که این موارد، همین دریای نیمه‌جان مرمره را به تدریج به یک دریای مرده بدل خواهد کرد. همچنین باید در نظر آوریم که ساخت کانال استانبول همراه با بتن‌ریزی فراوان در بستر دریا خواهد بود.
برآیند: تقدم محیط زیست بر اقتصاد
کانال استانبول مباحثی امنیتی و نظامی‌ای حول و حوش وفادار بودن یا نبودن دولت اردوغان به پیمان مونترو را که در سال ۱۹۳۶میلادی به امضای آتاتورک رسیده است، نیز به همراه خود دارد که پیش‌تر در مقاله‌ای به آن پرداخته‌ایم. در آنجا توضیح دادیم که برخی از منتقدان همدل با آتاتورک، نگرانند که ترکیه با ساختن این آبراه تازه، از پیمان مونترو خارج شود. بحث ما در این مقاله اما معصوف به مشکلات زیست‌محیطی است.
عقلانیت محیط‌زیست‌گرا و طبیعت‌دوست، حکم می‌کند که حتی اگر احتمال اندکی برای خطرات عظیم زیست‌محیطی مورد اشاره در بین باشد، پروژه کانال استانبول متوقف شود. مهم‌ترین استدلال دولت در حمایت از این پروژه، سود اقتصادی است. ولی سود اقتصادی قطعا از راه‌های دیگری نیز که به محیط زیست آسیب نزند، خصوصا در میان‌مدت و درازمدت، دست‌یافتنی است. طرفداران این پروژه باید بگویند که بر اساس کدام گزارش‌های علمی قطعی، این پروژه پرهزینه، و این سازه‌سازی گسترده در طبیعت، برای محیط‌زیست و ساکنانش بی‌خطر است.
در هر حال، اردوغان پروژه کانال استانبول را به بقای خود در قدرت گره زده است و تنها در صورتی انجام آن قطعی خواهد شد که ماندن اردوغان در قدرت پس از انتخابات ۲۰۲۳ هم قطعی شود. مخالفان می‌گویند در روند این پروژه، شهرداری استانبول که یکی از ذینفعان اصلی است، چون شهردارش رقیب احتمالی اردوغان در انتخابات آینده است، به بازی گرفته نمی‌شود. گویی دو شهرداری موازی در استانبول مشغول به‌کار هستند؛ یکی مخالف قطعی اجرای کانال‌استانبول، یکی موافق آن.
