به نظر می‌رسد تب تحلیل وضعیت افغانستان دوباره داغ شده است و بسیاری از تحلیلگران در حال ارائه انواع سناریو درباره آینده افغانستان‌اند اما برای آنکه بتوانیم در مورد افغانستان تحلیلی منطقی داشته باشیم، نیاز است ابتدا به آمار و اعداد و ارقام اقتصادی و جمعیتی افغانستان نگاهی بیندازیم.

 افغانستان، باتلاق ابرقدرت‌ها

آمریکا پس از نزدیک به دو دهه حضور در افغانستان، در حال ترک این کشور است. البته افغانستان تنها باتلاق آمریکا نبوده است. در سال ۱۸۳۰ هم انگلستان به افغانستان حمله کرد که در آن نبرد، افغان‌ها در یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های تاریخ امپراتوری بریتانیا که به جنگ اول معروف است، توانستند بیش از ۱۶ هزار تن از نیروهای انگلیسی و کشورهای وابسته به آن‌ها را بکشند. این ایستادگی فشار شدیدی به قوای انگلستان وارد آورد تا اینکه بالاخره در سال ۱۸۷۹ توانست کابل را تصرف کند که به آن جنگ دوم افغانستان و انگلستان می‌گویند. در نهایت افغان‌ها در جنگ سوم در سال ۱۹۱۹ بار دیگر موفق شدند و افغانستان مستقل شد.

بعد از انگلستان این شوروی بود که در افغانستان به بحران خورد و اگرچه در ۱۹۷۹ به این کشور حمله کرد، نتوانست چندان موفق ظاهر شود و بعد از ۹ سال از افغانستان خارج شد. این بار هم این آمریکا است که بعد از گذشت نزدیک به دو دهه در حال خروج از افغانستان است.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ترکستان شرقی در مرزهای افغانستان، تاجیکستان و چین فعال است. قدرت‌گیری این گروه‌های مبارز در کنار نقض حقوق اولیه اقلیت‌ها و نسل‌کشی اویغورها در چین می‌تواند دردسرهای زیادی را برای چین، ایران و سایر کشورهای همسایه ایجاد کند. آیا بعد از آمریکا چین به دنبال تسلط بر این کشور است و آیا این بار افغان‌ها و البته گروه‌های داعش، طالبان و ترکستان شرقی چین را هم به زمین می‌زنند؟

درآمد افغانستان از مواد مخدر چقدر است؟

بنا بر اطلاعاتی که در چند سال گذشته جمع‌آوری شده است، تا ۹۰ درصد هرویين جهان در افغانستان تولید می‌شود. درآمد حاصل از کشت و تجارت مواد مخدر در سال ۲۰۱۷ در کشور افغانستان بین ۴ تا ۶.۶ میلیارد دلار براورد شده است. این عدد از آنجا اهمیت دارد که بدانیم کل تولید ناخالص داخلی این کشور در حدود ۲۰ میلیارد دلار است و نشان می‌دهد بخش مهمی از درامدهای این کشور از طریق مواد مخدر به دست می‌آید.

در سال‌های گذشته، طالبان هم از کشت و فروش مواد مخدر درآمد خوبی به دست آورده است. بر اساس یک براورد، گروه طالبان در خلال سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ از تجارت مواد مخدر ۴۰۰ میلیون دلار درآمد کسب کرده که درآمد خوبی است. چنین درآمد و تجارتی آنچنان شیرین است که می‌تواند دردسر دیگری پیش روی ایران و کشورهای همسایه افغانستان قرار دهد.

شناخت ابعاد جمعیتی

بر طبق تازه‌ترین براوردی که دولت افغانستان ارائه داده است، جمعیت این کشور ۳۲ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر است و ۷۱ درصد از این جمعیت در روستاها و ۲۴ درصد در شهرها زندگی می‌کنند و پنج درصد عشایرند. نکته جالب در رابطه با جمعیت افغانستان این است که حدود ۶۷ درصد از جمعیت این کشور زیر ۲۴ سال سن دارند و در حدود ۴۷ درصد زیر ۱۵ سال‌اند و احتمالا در سال‌های آتی ما رشد جمعیت عجیبی در افغانستان شاهد خواهیم بود.

این پنجره جمعیتی که در افغانستان گشوده شده است، در ۱۰ سال آینده می‌تواند سیل مهاجران را به کشورهای همسایه رهسپار کند. بسیاری از تحلیلگران هنگام تحلیل وضعیت افغانستان این نکته را از یاد می‌برند که نزدیک به دو سوم جمعیت افغانستان کمتر از ۲۴ سال سن دارند و از این رو حرکت این کشور بر اساس هیجانات دور از ذهن نیست. در خاورمیانه که جمعیت جوان بسیار زیاد است، این التهابات نیز بیش از پیش رخ می‌دهد.

شناخت ابعاد اقتصادی

بنا بر اطلاعاتی که بانک جهانی ارائه کرده است، تولید ناخالص داخلی افغانستان در سال ۲۰۲۰ با فرض قیمت ثابت سال ۲۰۱۰ در حدود ۲۱ میلیارد دلار بوده؛ این در حالی است که در همان زمان تولید ناخالص داخلی ایران نزدیک به ۵۰۰ میلیارد دلار بوده است. در واقع به قیمت‌های ثابت سال ۲۰۱۰ اقتصاد ایران حدود ۲۵ برابر اقتصاد افغانستان است و از نظر قیمت‌های اسمی نیز با توجه به رشد قیمت ارز در ایران، تولید ناخالی داخلی ایران در حدود ۲۰۰ میلیارد دلار براورد می‌شود که باز هم نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در بدترین سناریو نیز ۱۰ برابر از اقتصاد افغانستان بزرگ‌تر است. با توجه به این حجم اقتصادی، می‌توان گفت که در شرایط موجود افغانستان اقتصاد بسیار کوچکی دارد.

هزینه‌های جنگ افغانستان چه میزان بود؟

جنگ اخیر افغانستان ۷ اکتبر سال ۲۰۰۱ به فرمان جورج بوش شروع شد؛ از آن زمان تاکنون نزدیک به ۲۰ سال می‌گذرد و هزینه آن جنگ برای اقتصاد آمریکا در حدود ۲.۳۱ تریلیون دلار تمام شده است. این عدد حدود ۱۱ درصد از تولید ناخالص داخلی یک سال کشور آمریکا است (تولید ناخالص داخلی آمریکا در سال ۲۰۲۰ معادل ۲۰.۹ تریلیون دلار بوده است) که برای اقتصادی در ابعاد آمریکا هم  بسیار بزرگ است. برای درک بهتر این عدد بهتر است مقیاس بهتری ارائه شود. با فرض اینکه جمعیت آمریکا ۳۲۰ میلیون نفر باشد، دولت آمریکا در حدود هفت هزار و ۲۰۰ دلار (معادل ۲۰۰ میلیون تومان) از جیب هر آمریکایی برای جنگ افغانستان هزینه کرده است.

چرا افغانستان مهم است؟

جورش بوش بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر و به بهانه مبارزه با تروریست به افغانستان حمله کرد؛ بعد از گذشت نزدیک به ۲۰ سال از آن حادثه، طالبان، همان دشمن اصلی آمریکا که هدف اصلی آمریکا برای حمله به افغانستان بود، با آمریکا سر میز مذاکره نشست و دولت افغانستان نیز به سرعت سقوط کرد و قدرت دوباره به دست طالبان افتاد. سوال اصلی این است که چرا آمریکا نزدیک به ۲۰ سال در آنجا جنگید و در نهایت به این نتیجه رسید که بهتر است منطقه را ترک کند؟ به نظر می‌رسد افغانستان از منظر اقتصادی-اجتماعی اهمیت بسیار زیادی داشته است.

۱- راه ارتباطی چین به اروپا

افغانستان یکی از مسیرهای اصلی اتصال شرق به غرب است. در صورتی که دولتی در افغانستان روی کار آید که در آن منطقه امنیت کامل ایجاد کند، چین می‌تواند از طریق ایران و با هزینه بسیار کم به قلب اروپا برسد. به نظر می‌رسد با پیدا شدن راه‌های جایگزین و البته با افزایش هزینه‌های جنگ، آمریکا به این نتیجه رسیده است که دیگر ادامه دادن آن مسیر فایده چندانی ندارد و البته طالبان نیز با ایجاد ناامنی و جنگ داخلی منافع چین و ایران را تهدید کنند.

۲- معادن بسیار غنی

با در دست گرفتن کنترل افغانستان اکنون گنجی بزرگ که از نظر ژئوپلیتیک بسیار بااهمیت است، به دست طالبان افتاده است. در گزارشی که در سال ۲۰۱۰ منتشر شد، کارشناسان نظامی و زمین‌شناسی آمریکا تخمین زدند که خاک افغانستان، یکی از فقیرترین کشورهای جهان، سرشار از منابعی طبیعی است که ارزش آن‌ها به یک‌هزار میلیارد دلار (معادل ۸۵۰ میلیارد یورو) می‌رسد: منابع آهن، مس، کبالت، لیتیوم و عناصر خاکی کمیاب.

دولت افغانستان در گزارش خود در سال ۲۰۱۷ ثروت این کشور در حوزه این منابع و معادن را به انضمام سوخت‌های فسیلی تا سه هزار میلیارد دلار تخمین زد. در واقع طالبان به ثروت عظیم افغانستان دست یافته است و باید دید سایر قدرت‌های منطقه اعم از آمریکا و چین در قبال این ثروت عظیم چه برنامه‌هایی دارند. هیچ بعید نیست کشورهای مختلف با طالبان مذاکره کنند و به فکر کسب امتیاز استخراج این معادن باشند. به نظر می‌رسد با رفتن آمریکا شانس چین برای تصاحب این معادن بسیار زیاد است.

۳- اهمیت آب

خاورمیانه با بحران آب دست به گریبان است و کشورهای منطقه با احداث سد به فکر بستن آب روی یکدیگرند. اشرف غنی هنگام افتتاح سد کمال‌خان ادعا کرد که دیگر به ایران آب رایگان نمی‌دهیم و بحث آب در مقابل نفت را مطرح کرد. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که با وجود معایب و فشارهای اقتصادی زیادی که طالبان برای ایران به همراه خواهد داشت، بارش‌ گسترده باران در افغانستان موجب می‌شود که این کشور از نظر کشاورزی و البته انتقال آب به ایران نقش مهمی داشته باشد.

افغانستان چقدر بر بازار ارز ایران تاثیر دارد؟

این روزها با سلطه طالبان بر افغانستان، بازار ارز ایران بار دیگر ملتهب شده و قیمت ارز به محدوده ۲۸ هزار تومان نیز وارد شده است. با توجه به آنکه قیمت نفت و بسیاری از کامادیتی‌ها رشد زیادی داشته‌اند و احتمالا درامدهای ارزی کشور بهبود پیدا کرده است، این افزایش قیمت می‌تواند با اتفاقات افغانستان مرتبط باشد. هرات یکی از کریدورهای دریافت اسکناس دلار برای ایران بود و تا ایجاد ثبات در آن منطقه، به نظر می‌رسد بازار ارز اندکی بالاتر از حد نرمال خود قرار گیرد. با توجه به مساحت کشور افغانستان نمی‌توان تاثیر آن را بر قیمت دلار بیشتر از ۱۰ درصد دانست و به نظر می‌رسد در صورت افزایش ثبات در منطقه، این مشکل تا حدی حل شود.

اثر دیگری که اقتصاد افغانستان برای ایران خواهد داشت، ورود مهاجران افغان به کشور ایران است. ورود این افراد به کشور برای کار می‌تواند رقیب بازار کار جوانان ایرانی و البته افزایش هزینه‌های عمومی کشور شود.

چه خواهد شد؟

خروج آمریکا در منطقه تعادل جدیدی را به وجود آورده است که منافع و مضرات مختلفی برای کشورهای منطقه دارد. این خروج نشان می‎‌دهد پس از بیش ۶۰ سال، با استقلال مجدد آمریکا از واردات انرژی، اهمیت خاورمیانه برای آمریکا کاهش پیدا کرده و احتمالا نمی‌خواهد مانند گذشته در این منطقه هزینه کند و از این رو دست به انتخاب زده است.

در مورد وضعیت کنونی افغانستان و آینده ایران دو نگاه وجود دارد؛ عده‌ای از تحلیلگران می‌گویند با توجه به خروج آمریکا از منطقه، ایران می‌تواند به قدرت‌نمایی نظامی در منطقه بپردازد و البته از تهدید حمله نظامی کمی فاصله بگیرد. اما عده‌ای دیگر معتقدند ورود طالبان به افغانستان حداقل به معنی هجوم چند صد هزار مهاجر افغان به کشور ایران است که نتیجه‌ای جز افزایش هزینه‌های کشور و گرانی مواد غذایی در ایران نخواهد داشت.

باید دید آیا طالبان می‌تواند به وعده‌های خود درباره تامین ثبات در افغانستان عمل کند یا با گسترش ناامنی، پیچیدگی جدیدی بر پیچیدگی‌های منطقه خواهند افزود؟