بعد از ظهر ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ (۱۵ اوت ۲۰۲۱) گروهی از مقامات دولتی افغانستان به رهبری رئیس جمهوری آن، اشرف غنی، کابل را به مقصدی که گمان می‌رفت شهر دوشنبه (پایتخت تاجیکستان) باشد، ترک کردند. ساعاتی پس از آن، افراط‌گرایان طالبان وارد کابل شدند و در نهایت کنترل پایتخت افغانستان را در دست گرفتند تا فصلی جدید را در تاریخ آن کشور رقم زنند؛ فصلی که یادآور سال‌ها زندگی رنج‌بار برای میلیون‌ها افغان در دوران جنگ‌های داخلی و حاکمیت «امارت اسلامی طالبان» بر آن کشور است.
ظهور طالبان در افغانستان و تلاش این گروه افراط‌گرا برای انتقام‌گیری از طریق اعدام و ترور مخالفان خود و دگراندیشان از یک سو، و نیز اقدامات این گروه در مسیر سلب تمامی آزادی‌های فردی شهروندان کشور از سوی دیگر، سبب شد تا کشورهای غربی به رهبری ایالات متحده آمریکا، ده‌ها هزار نفر از شهروندان افغان را که در گذشته سابقه همکاری با نیروهای ائتلاف ضدطالبان داشتند و یا از افرادی بودند که حکومت طالبان بر کشور می‌توانست جان‌شان را به خطر اندازد، در جریان یک عملیات نظامی سریع از کابل خارج کنند و به کشورهای امن انتقال دهند. انجام چنین عملیاتی در تاریخ نیروی هوایی آمریکا بی‌نظیر است و حتی از عملیات تخلیه هزاران شهروان آمریکایی و ویتنامی پس از سقوط سایگون در سال ۱۳۵۴ خورشیدی نیز بسیار گسترده‌تر است.
در میان نیروهای نظامی و به‌خصوص نیروهای هوایی کشورهای شرکت کننده در عملیات‌های تخلیه شهروندان خارجی و افغان از کابل، نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا، بزرگترین و بیشترین هواپیماهای ترابری را به این امر اختصاص داد. نتیجه تحقیقات نگارنده، نشان‌گر شرکت جستن ۸۲ فروند از مجموع ۲۲۲ فروند هواپیمای ترابری سنگین سی-۱۷آ گلوب‌مستر ۳(C-17A Globemaster III) نیروی هوایی، و گارد ملی هوایی و نیروی هوایی ذخیره ایالات متحده آمریکا در تخلیه بیش از ۱۰۰ هزار نفر از کابل از تاریخ ۲۲ مرداد ماه ۱۴۰۰ تا زمان تدوین و تهیه این مطلب در صبح امروز، هشتم شهریور ۱۴۰۰، در جریان عملیات «پناه به متحدین» (Allies Refuge) است.
هواپیماهای ترابری سی-۱۷آ نیروی هوایی، گارد ملی هوایی و نیروی هوایی ذخیره آمریکا که از تاریخ ۲۲ مرداد تا ۷ شهریور در این عملیات شرکت کردند، متعلق به ۱۷ اسکادران ترابری از ۱۳ تیپ هوایی هستند. این هواپیماها در این بازه زمانی ۳۶۱ سورتی پرواز داشته‌اند و حدود ۱۲۰ هزار نفر را از کشور خارج کرده‌اند که از آن میان، حدود ۴۰ درصد نیروهای نظامی آمریکایی بودند که سابقا در افغانستان حضور داشتند، یا برای تامین امنیت فرودگاه کابل از کویت، بحرین، و قطر به آنجا منتقل شده بودند. در این گزارش به بررسی شماری از مهم‌ترین اقدامات هواپیماهای ترابری سنگین سی-۱۷آ شرکت کننده در عملیات «پناه به متحدین» می‌پردازیم.
تخلیه کابل در ۴۸ ساعت پس از سقوط دولت افغانستان چگونه صورت گرفت؟
سقوط هرات، قندهار، و مزار شریف به علت تسلیم شدن سپاه‌های ۲۰۷، ۲۰۵ و ۲۰۹ اردوی ملی افغانستان به طالبان در روزهای ۲۲ و ۲۳ مرداد، احتمال سقوط قریب‌الوقوع کابل در روز ۲۴ مرداد را به‌شدت افزایش داد و به همین دلیل، فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا با مجوز جو بایدن، ریاست جمهوری آن کشور، هزار نیروی نظامی ارتش آمریکا را از قطر و کویت، به ترتیب با استفاده از پایگاه‌های هوایی العدید و علی السالم، با پنج هواپیمای ترابری سنگین سی-۱۷آ به کابل منتقل کرد. دو فروند نخست در روز ۲۲ مرداد، دو فروند دیگر در روز ۲۳ مرداد، و فروند آخر در روز ۲۴ مرداد در کابل به زمین نشست.
هواپیماهای سی-۱۷آ که در عملیات «پناه به متحدین» شرکت کردند، عملیات‌های خود را تحت فرماندهی اسکادران ۸۱۶ ترابری اعزامی نیروی هوایی آمریکا در پایگاه العدید انجام می‌دادند. تا پایان روز ۲۴ مرداد ۱۴۰۰، هفت فروند سی-۱۷آ در کابل به زمین نشست و تا صبح روز بعد، حدود دو هزار نفر از شهروندان آمریکایی و افغان را تخلیه کرد. یک روز پس از آن، ۱۶ هواپیمای سی-۱۷آ در عملیات به‌کار گرفته شدند که از آن میان سه فروند برای حمل و نقل نیروهای نظامی، و ۱۳ فروند برای تخلیه شهروندان آمریکایی و افغان استفاده شدند.
هجوم مردم به فرودگاه کابل و حادثه برای ریچ ۸۸۵
۱۱۰۹-۰۲ با شناسه رادیویی ریچ ۸۸۵ (Reach 885)، یکی از ۱۶ فروند سی-۱۷آ بود که در روز ۲۵ مرداد از سوی اسکادران ۸۱۶ ترابری نیروی هوایی آمریکا برای تخلیه شهروندان آمریکایی و افغان به کابل اعزام شد. زمانی که هواپیما صدها شهروند افغان را سوار کرده بود و در حال خزیدن به سمت باند پرواز بود، هزاران نفر از مردم کابل از موانعی که نیروهای نظامی آمریکایی در اطراف فرودگاه قرار داده بودند، عبور کردند و خود را به خزش‌راه رساندند و در اطراف و مقابل هواپیما ایستادند یا راه رفتند. در همین میان، دو فروند هلیکوپتر تهاجمی اِی اِچ-۶۴ئی گاردین (AH-64E Guardian) هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) ارتش آمریکا و اعزامی به کابل، با پرواز در ارتفاع پست بر روی جمعیت آن‌ها را متفرق کرد و به طرفین باند راند.
شماری از جوانان، از جمله زکی انوری، از بازیکنان تیم ملی نوجوانان افغانستان، ناامیدانه کوشیدند با نشستن بر روی محفظه‌های ارابه فرود اصلی هواپیما، با آن پرواز کنند. اما در حین برخاستن و به علت سرعت زیاد هواپیما و نیز باز و بسته شدن در ارابه‌های فرود اصلی هواپیما، تمامی آن‌ها بر روی زمین سقوط کردند و کشته شدند. تنها یکی از آن‌ها به علت گیر کردن دستانش در درون محفظه چرخ هواپیما، به آن آویزان ماند، اما به علت سرعت زیاد و نبود اکسیژن، جانش را در ارتفاع بالا از دست داد.
پس از این فاجعه، پروازهای تخلیه از فرودگاه کابل چندین ساعت متوقف شد تا دست‌‌آخر با مجوز ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا، پنج هزار نیروی نظامی دیگر نیز از کویت، قطر، بحرین، و امارات متحده عربی به کابل منتقل شدند. تا پایان روز ۲۷ مرداد، در مجموع پنج هزار تفنگدار دریایی، افسران نیروی دریایی، و نیز نیروهای لشکر ۱۰ کوهستان و لشکر ۸۲ هوابرد نیروی زمینی ایالات متحده آمریکا، در برابر هجوم ناگهانی مردم و نیز در برابر حملات داعش خراسان، از هواپیماهای ترابری و فرودگاه محافظت کردند و حتی در این راستا ۱۳ نفرشان در جریان یک حمله انتحاری در تاریخ چهارم شهریور که داعش خراسان مسئولیت آن را بر دوش گرفت، جان‌شان را از دست دادند. علاوه بر آن‌ها، بیش از ۱۷۰ شهروند افغان نیز که در نزدیکی ورودی فرودگاه جمع شده بودند، در اثر آن حمله داعش کشته شدند.
شکسته شدن رکورد حمل مسافر با هواپیماهای ترابری سی-۱۷آ
هواپیماهای ترابری سی-۱۷آ گلوب‌مستر ۳ نیروی هوایی آمریکا که برای عملیات تخلیه کابل به افغانستان به پرواز درمی‌آمدند، پس از فرود در این فرودگاه قادر به سوخت‌گیری بر روی زمین نبودند، زیرا سوخت کافی برای رساندن به آن‌ها موجود نبود. هواپیماهای سوخت‌رسان کی سی-۱۳۰جِی (KC-130J) نیروی دریایی آمریکا که از کویت به کابل سوخت حمل می‌کردند، نیز تنها می‌توانستند سوخت لازم برای پرواز هلیکوپترهای نظامی آمریکایی مستقر در آن فرودگاه را با خود حمل کنند.
موجود بودن تنها یک سوم از حداکثر سوخت قابل حمل در باک‌های هواپیمای سی-۱۷آ، به خدمه‌شان امکان می‌داد تا بیش از حد تعریف شده برای هواپیما مسافر سوار کنند. پس از بلند شدن هواپیماها نیز سوخترسان‌های سنگین کی سی-10آ (KC-10A) به پرواز درآمده از پایگاه هوایی الظفره در امارات، به آن‌ها سوخت می‌رساندند. میزان سوخت، نه آنقدر زیاد بود که برای فرود هواپیما در الظفره و یا العدید مشکل ایجاد کند، نه آنقدر کم که مانع از رسیدن آن‌ها به مقصد شود.
میزان سوخت کم درون مخازن سوخت و قابلیت حمل مسافر زیاد، سبب شد تا هواپیماهای سی-۱۷آ که تا پیش از این هر یک ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر را حمل می‌کردند، به حمل ۶۰۰ الی ۸۰۰نفر در هر پرواز اقدام کنند. در این راستا، در روز ۲۵ مرداد ماه، هواپیمای شماره ۰۱۸۶-۰۱ با شناسه رادیویی ریچ ۸۷۱ رکورد جهانی حمل مسافر را در یک هواپیمای سی-۱۷آ شکست. در آن روز، این هواپیما در مجموع ۸۲۳ نفر را شامل حدود ۶۴۰ نفر بزرگسال، از فرودگاه کابل به پایگاه هوایی العدید در قطر منتقل کرد. پیش‌تر، بیشترین تعداد مسافر حمل شده با یک هواپیمای سی-۱۷آ نیروی هوایی آمریکا حدود ۶۰۰ نفر بود که در جنوب شرق آسیا و در جریان عملیات کمک‌رسانی پس از یک توفان صورت گرفته بود.
حمله انتحاری داعش و تلاش نیروی هوایی آمریکا برای پایان دادن به عملیات تخلیه
چنان که بالاتر ذکر شد، نیروی افراطی موسوم به «داعش خراسان» در تاریخ چهارم شهریور ۱۴۰۰ دست به حمله‌ای انتحاری به فرودگاه کابل زد که در جریان آن ۱۳ نیروی نظامی آمریکایی و حدود ۱۷۰ غیرنظامی افغان کشته شدند. در واکنش به آن، یک پهپاد ام کیو-۹ ریپِر (MQ-9 Reaper) نیروی هوایی آمریکا با استفاده از یک بمب نقطه‌زن، خانه محل اختفای یکی از رهبران داعش خراسان را که طراح آن عملیات انتحاری بود، در بامداد ششم شهریور در کابل هدف قرار داد و او را به هلاکت رساند. یک روز پس از آن، یک پهپاد تهاجمی دیگر از همان نوع، یک خودرو انتحاری و گروهی از نیروهای آن گروه را که در تدارک حمله‌ای مشابه به فرودگاه بودند، در غرب فرودگاه مورد هدف قرار داد که در جریان آن شماری از غیرنظامیان ساکن در محل نیز کشته شدند.
با توجه به تلاش داعش برای انجام حمله‌ای مشابه به فرودگاه کابل از یک سو و فرا رسیدن ضرب‌الاجل پایان عملیات تخلیه شهروندان افغان و امریکایی از فرودگاه کابل در روز نهم شهریور (۳۱ اوت ۲۰۲۱)، نیروی هوایی آمریکا شمار هواپیماها و پروازهای اختصاص یافته به این عملیات را افزایش داد. در حالی که در روز چهارم شهریور تنها ۲۰ هواپیمای سی-۱۷آ به کابل پرواز کردند، یک روز پس از آن، آن تعداد به ۲۵ فروند رسید. از آن میان، ۱۱ پرواز برای تخلیه نیروهای نظامی حاضر در فرودگاه، و ۱۴ پرواز برای تخلیه شهروندان افغان بود.
در روزهای ششم و هفتم شهریور نیز به ترتیب ۲۳ و ۱۳ فروند هواپیما برای حمل نیروهای نظامی آمریکایی و شهروندان افغان به کابل اعزام شدند که از آن میان، روزانه ۹ فروند حامل نیروهای نظامی آمریکایی بودند که به پایگاه‌های محل استقرارشان در خاورمیانه، به کویت، بحرین، اردن، امارات، و قطر منتقل شدند.
چنان که در مقدمه این گزارش ذکر شد، در جریان عملیات «پناه به متحدین» برای تخلیه شهروندان آمریکایی و افغان و جابهجایی نیروهای نظامی آمریکایی بین پایگاه‌های علی السالم، العدید، الظفره و فرودگاه کابل از یک سو، و نیز مابین العدید و پایگاه هوایی رامشتاین در آلمان، گارد ملی هوایی و نیروی هوایی ذخیره آمریکا از روز ۲۲ مرداد ۱۴۰۰ تا پایان روز یکشنبه هشتم شهریور ۱۴۰۰، در مجموع ۳۶۱ سورتی پرواز با هواپیماهای ترابری سی-۱۷آ نیروی هوایی صورت دادند.
این حجم از جابهجایی و تخلیه افراد با هواپیماهای نظامی، در تاریخ نیروی هوایی آمریکا بی‌سابقه است و حتی از عملیات (Frequent Wind) این نیرو که بین ۱۵ فروردین تا ۲۵ شهریور ۱۳۵۴ برای تخلیه حدود ۵۰ هزار نفر از شهروندان ویتنام جنوبی و آمریکایی صورت گرفت، نیز بیشتر است.
