کودک همسری در ایران، معضلی است که هر از چند گاهی احساسات و عواطف عمومی را برمی‌انگیزد. لیکن با فروکش کردن این امواج، زیر پوست شهر کودکانی همچنان قربانی خواست بزرگسالان می‌شوند بی آنکه شنیده یا دیده شوند.
همین اواخر، فیلم کوتاهی از مراسم عقد دختری 11 ساله در یکی از شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد میان مردم دست به دست شد و دوباره بحث و مجادله بر سر این موضوع شدت گرفت. گروهی پخش شدن تصاویر صورت این دختر را ناقض حقوق او دانستند و در مقابل گروهی معتقد بودند ارزش اطلاع رسانی که درباره او شد از اهمیت بیشتری برخوردار است. اما طرفدار هر کدام از این دو نظر که باشیم، بدون شک دیدن صحنه صورت معصومانه دختر بچه‌ای در لباس سفید به عنوان عروس در کنار شوهری بیست و چند ساله توانست عمق فاجعه را برای بسیاری روشن کند .
واقعیت این است که گاهی تصور عامه مردم از دخترهای کوچک زیر 13 سال تصور درستی نیست. به همین دلیل این بار واکنش‌های عمومی به مراتب بیشتر از دفعاتی بود که تنها خبری در مورد ازدواج دختر بچه‌ای به منتشر می‌شد. عقد این کودک در نهایت با وساطت مسئولین آن شهر منحل شد و آنطور که در خبرها آمده چون عقد آن‌ها موقت بوده است، زوجه مهریه خود را بذل کرده و در مقابل زوج هم مدت باقیمانده از زوجیت را به او بخشیده است.
در این میان خبرهایی مبنی بر مجرم شناخته شدن پدر، شوهر و عاقدی که به زور دختر را وادار به این ازدواج کرده بود نیز شنیده شد و در مقابل پدر دختر هم مدعی شد که از پخش‌کننده فیلم جشن عروسی شکایت می‌کند. در هر حال بخت با این کودک یار بود اما آمارها به ما می‌گوید که کودک همسری و ازدواج دختران زیر 13 سال نه تنها کمتر نشده است که برخلاف تصور عموم در سال‌های اخیر رشد هم داشته است.
بر اساس «پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک» هر فرد زیر 18 سال کودک محسوب می‌شود. بنابراین ازدواج هر فردی اعم از دختر یا پسر زیر 18 سال کودک همسری محسوب خواهد شد. جالب توجه اینکه ایران نیز در سال 1370 شمسی این پیمان نامه را امضاء کرده و در سال 1372 به تصویب مجلس شورای اسلامی هم رسانده است.
با این وجود چه بعد از انقلاب اسلامی سال 1357 و چه پس از تصویب این پیمان‌نامه، ایران هرگز ازدواج زیر سن 18 سال را ممنوع اعلام نکرد. در اوایل انقلاب که قوانین شرعی را با قوانین سابق جایگزین می‌کردند قانون مدنی در ماده ی 1041 سن ازدواج برای دختران را نه سال قمری و برای پسران 15 سال قمری اعلام کرد. به مرور زمان لوایح جدیدتری در این زمینه به تصویب رسید و در آخرین تغییرات ازدواج زیر 13 سال برای دختران با اذن ولی، منوط به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح، تعیین شده است. بنابراین قانون ازدواج زیر این سن را ممنوع نمی‌داند. در سال‌های اخیر تعدادی از نمایندگان مجلس وهمچنین برخی مشاورین رئیس جمهور لایحه‌ای را آماده کردند که در آن برای اولین بار صحبت از ممنوعیت ازدواج زیر 13 سال برای دختران را مطرح می‌کند.
با وجود اینکه در ابتدای امر این لایحه با پشتوانه ی پژوهشی فقهی آماده شده بود و همچنین نظرات مثبت فقهی تنی چند از مراجع تقلید را نیز برای آماده سازی آن دریافت کرده بودند، اما به محض اینکه این لایحه در مجلس طرح شد، به سرعت رد شد. دلیل آن را اشکالات فقهی عنوان کردند.
آیا واقعا فقه اسلامی ازدواج دختر بچه‌ها را تایید می‌کند؟
در فقه اسلامی روایات و احادیث بسیاری وجود دارد که ازدواج دختر در سن کم را صحیح می‌داند. برخی روایات اسلامی حتی ازدواج در سنین کم را به شدت توصیه می‌کنند.
در مقابل، تعداد مراجع و فقهایی که نظرات متفاوتی دارند نیز کم نیست. این گروه اخیر موضوع صرف بلوغ جسمی را برای ازدواج دختر کافی ندانسته و داشتن رشد عقلی و ذهنی را نیز از وجوب الزامی هنگام عقد شرعی می‌دانند. آن‌ها به موضوع مصلحت و سلامت دختر اشاره می‌کنند و معتقدند شرع مبین هرگز توصیه‌ای برخلاف آن نخواهد کرد. البته آن‌ها اشاره می‌کنند که این خصوصیات و معیارها فردی هستند و می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. همچنین گفته می‌شود که تشخیص این مسائل پیچیدگی‌های خاصی دارد که برای پی بردن به آن باید افراد متخصص و روانشناسان آن را مورد به مورد بررسی کنند.
واقعیت این است که موضوع ازدواج دختران در سن کم در کشور ما فقط یک معضل شرعی نیست. اول آنکه معمولا ازدواج هایی که در این سن انجام می‌شوند، با قصد منفعت اقتصادی صورت می‌گیرد. در این‌گونه ازدواج ها که مردم نگاهی سنتی به آن دارند، موضوع مهریه و شیربها، بسیار جدی است و حتی مبالغی به عنوان هدیه از خانواده داماد به خانواده دختر پرداخت می‌شود.
بنابراین یکی از دلایل افزایش کودک همسری، فقر مالی و بحران‌های اقتصادی است. به همین دلیل در سال‌های اخیر که جامعه ایران با بحران‌های مالی و اقتصادی بیشتری دست به گریبان بوده است، آمار کودک همسری هم رشد فزاینده داشته است.
دومین موضوع ، مسئله فرهنگی است که در برخی مناطق کشور، دختران را در سن پایین عروس کردن بخشی از آداب و رسوم آن خطه به شمار می‌رود. حتی در برخی از استان‌های مرزی دو خانواده دختران خود را در سن کم با هم معاوضه می‌کنند. به طور مثال یک عروس از خانواده‌ای می‌گیرند و در مقابل دختر خود را به آن‌ها می‌دهند.
این قبیل رسوم در برخی مناطق قدمت زیادی دارد و معمولا هم ازدواج‌های به این شکل در زمانیکه در حال وقوع است ثبت رسمی و قانونی نمی‌شود. حتی بسیاری از آن‌ها تنها پس از تولد اولین فرزند ازدواج خود را در دفتر ازدواج و طلاق ثبت می‌کنند.
نقش قانونگذار در منع کودک همسری
قوه مقننه در هر کشوری وظیفه قانونگذاری دارد. قوانین نیز باید به گونه‌ای تولید شود که مصلحت تک‌تک افراد آن جامعه را در نظر بگیرد. قانونگذار یک کشور می‌تواند با تصویب قانونی جدید حتی بر عرف رایج در کشور اثر گذار باشد. به طور مثال، زمانی را در نظر بگیرید که وسایل نقلیه مانند ماشین تازه وارد خیابان شده بود. در آن زمان قانونگذار می‌باید با وضع صحیح قوانین، نقش آموزش و تربیت را در این زمینه تقویت می‌کرد.
در خصوص موضوع کودک همسری نیز، قانون گذار ایران باید به این باور برسد که آسیب های ازدواج دختران در سنین کم از منفعت آن بیشتر است. همچنین برای داشتن جامعه‌ای سالم، دخترانی که مادران فردا خواهند بود باید فرصت کافی برای رشد و بالندگی همانند پسران جامعه را داشته باشند.
در شرایطی که لایحه منع ازدواج زیر 13 سال از طرف مجلس مورد موافقت قرار نمی‌گیرد، این بدان معنی است که با اتمام دوره ابتدایی یا دبستان، دختران اجازه ازدواج خواهند داشت؛ در حالیکه حتی فرصت حضور در دوره متوسطه را نخواهند یافت. حتی با فرض اینکه با مسایلی همچون خطرات بارداری در سن کم یا مشکلات سلامت روانی و جسمی نیز مواجه نشوند، نقشی به عنوان زنان یا مادران با سواد کم را خواهند داشت که قادر نخواهند بود به نسل بعد از خود آموزش‌های لازم را منتقل کنند. بنابراین با وجود تمام موانع فرهنگی و اجتماعی، نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی باید در این خصوص مصلحت اندیشی کنند و با تصویب قانون منع ازدواج دختران زیر 13 سال گامی در جهت نزدیک‌تر شدن به «پیمان‌نامه جهانی حقوق کودکان» بردارند.
