آن‌گونه که در خبرها آمده، قرار است پرونده پاسداری از هنر خوشنویسی در ایران از روز ۲۲ تا ۲۹ آذرماه در یونسکو بررسی شود تا شاید این پرونده نیز به جمع آثاری چون ردیف‌های موسیقی ایرانی، فرشبافی کاشان و فارس، هنر نگارگری و… اضافه شود و جهانیان نیز دریابند که ایران با چنین پیشینه فرهنگی، چه آثار زیبا و درخشانی را به جامعه بشری اضافه کرده است.

در گزارشی که خبرگزاری میراث فرهنگی از نشست معرفی خوشنویسی به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس منتشر کرد، از حضور استاد غلامحسین امیرخانی  خبر داد؛ هنرمند خوشنویسی که نامش در فهرست نادره‌کاران میراث‌فرهنگی ناملموس ثبت شده است و یک گنجینه زنده به حساب می‌آید.

آقای امیرخانی که دهه نهم عمر خود را سپری می‌کند، در این نشست که در تالار فجر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد، در اهمیت خوشنویسی و کاری که در یونسکو به نام ایران انجام می‌شود، نکاتی را بیان کرد و در ادامه برخی از مسئولان و دست‌اندرکاران درباره هنر خوشنویسی و چگونگی چنین اقدامی برای ثبت در یونسکو توضیح دادند.

طرح پاسداری از هنر خوشنویسی ایران چیست؟

«برنامه ملی حفاظت/پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در سپتامبر ۲۰۲۰ در قالب طرحی ۱۵ صفحه‌ای به زبان انگلیسی، همراه با عکس و تفصیلات، با شماره ۱۷۱۶ در یونسکو ثبت شده و اکنون هم در سایت این نهاد بین‌المللی در دسترس است. در مقدمه این طرح، به پیشینه هنر خوشنویسی در ایران اشاره و یادآوری شده که «تا پیش از دهه ۸۰ میلادی که کامپیوتری شدن نوشتن و نگارش در ایران باب شد، عمده افراد با قلم می‌نوشتند و خوشنویسی رواج و رونق بسیاری داشت، اما از اوایل دهه اول قرن حاضر به مرور این سنت در میان عامه مردم و به‌خصوص نسل‌های بعدی رو به کاستی نهاد و درنهایت در سال‌های اخیر کمتر فردی از خوشنویسی در امور روزمره استفاده می‌کند و این هنر تنها در سطح آموزش به‌عنوان یک هنر باقی مانده است و کاربرد آن به مرور کم و کمتر می‌شود.»

ارائه‌دهندگان  این طرح مدعی‌اند که با گسترش آموزش هنری خوشنویسی در سطوح مختلف کشوری، می‌توانند ضمن احیای این هنر کهن، به کاربردی شدن آن کمک کنند. در بخش‌هایی از این طرح نیز اشاره شده که این طرح و مختصات آن حتی می‌تواند برای تمام کشورهای اسلامی که به نوعی با خط و خوشنویسی سروکار دارند کاربرد داشته باشد و به آن‌ها ایده و چشم‌اندازی ببخشد که چگونه هنر خوشنویسی خود را گسترش دهند.

اگر چنین طرحی در یونسکو به ثبت برسد، به این معنا است که هم میراث ناملموس مورد نظر به جهانیان معرفی شده است و هم به‌خوبی از آن پاسداری و حفاظت خواهد شد.  

در گذشته، اگرچه طرح‌ها و پروپوزال‌های مختلفی به یونسکو پیشنهاد شد، کمتر طرحی ویژگی‌های کاربردی برای گسترش آن هنر یا میراث ناملموس را داشت و عمده آن طرح‌ها و نیز طراحانشان تنها بر ثبت آن در یونسکو به‌عنوان میراثی ناملموس تاکید داشتند؛ لذا اولین بار است که ایران در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو برای محافظت از میراث ناملموس پرونده‌ای را به ثبت می‌رساند.

پیشینه ثبت آثار میراثی ایران در یونسکو

در بخش ثبت میراث جهانی، ایران فعالیتش را در سال ۱۹۷۹، با ثبت تخت جمشید در فارس، چغازنبیل در شوش و نیز میدان نقش‌جهان در اصفهان آغاز کرد اما انقلاب ۵۷ این روند ثبت را بیش از دو دهه به تاخیر انداخت تا اینکه در اواخر دولت دوم محمد خاتمی، با ثبت تخت سلیمان در تکاب، ثبت دوباره این آثار پی گرفته شد.

در دوره دولت احمدی‌نژاد و با حضور اسفندیار رحیم مشایی که سخت پیگیر اینگونه امور بود، ثبت آثار در تمامی حوزه‌ها شدت‌ و حدت یافت. از این سال تاکنون بیش از ۱۹ مکان تاریخی همانند ارگ بم، مسجد جامع اصفهان، کاخ گلستان و… به ثبت رسیدند که آخرین آن در سال ۲۰۲۱ بود که راه‌آهن سراسری ایران در دوره رضاشاه به ثبت جهانی رسید و به‌عنوان یک میراث جهانی تایید شد.

در فهرست معنوی آثار ایرانی در یونسکو ۱۶ فعالیت و اثر ثبت شده است. ردیف‌های موسیقی ایرانی نخستین اثری بود که در سال ۱۳۸۸ به ثبت بخش میراث معنوی یونسکو رسید و سپس مواردی چون فرشبافی کاشان و فارس و نیز آیین پهلوانی و زورخانه و نمایش تعزیه ثبت شدند. آخرین اثری که در این بخش ثبت شد، هنر نگارگری بود. به نظر می‌رسد طرح پاسداری از هنر خوشنویسی ایرانی نیز در همین بخش ارزیابی شود.

علاوه بر آن، در بخش «فهرست آثار ثبت شده ایران در برنامه حافظه جهانی یونسکو» نیز بیش از ۲۰ اثر همانند شاهنامه بایسنقری، کلیات سعدی، خمسه نظامی و… به ثبت رسیده‌اند.

به نظر می‌رسد آثار مولانا همانند دیوان کبیر شمس و نیز مثنوی معنوی با پیشدستی دولت ترکیه، به نام آن کشور ثبت شده باشد؛ به‌خصوص که مهم‌ترین نسخه‌های مثنوی و نیز دیوان کبیر نه در ایران که ترکیه‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به نسخه قونیه اشاره کرد که به باور عمده مثنوی‌پژوهان، صحیح‌ترین و دقیق‌ترین نسخه از مثنوی است که تاکنون پیدا شده است.

در چنین وضعیتی است که حضور و دست گذاشتن ترکیه بر بخش خوشنویسی و ارسال پرونده به یونسکو برای مال خود کردن این میراث می‌تواند زنده‌کننده دعوای دیرینی باشد که بر سر تصاحب نام و آثار مولانا با این کشور همسایه در گرفته بود.

ایران در طناب‌کشی با ترکیه

به طرح ایران بازگردیم و ببینیم شانس آن برای ثبت و تایید در یونسکو تا چه اندازه خواهد بود؟

در دو دهه اخیر، کشورهای مختلفی که سابقه تاریخی آن‌چنانی هم ندارند، از غفلت دست‌اندرکاران فرهنگی ایران بهره بردند و مدام در حال کندن بخش‌هایی از فرهنگ و هنر و ادبیات ایران‌ و منضم کردن آن به نام کشور خودند. پیش از این، در اکتبر ۲۰۲۰،  با پشتیبانی ۱۶ کشور عرب پرونده‌ای ۳۱ صفحه‌ای درباره حمایت و ثبت هنر خوشنویسی عربی به یونسکو ارائه شد که روز سه‌شنبه، ۱۴ دسامبر، این پرونده و طرح آن به‌عنوان میراث ناملموس جهانی  به ثبت یونسکو رسید.

از این منظر و با توجه به اینکه هنوز از تصمیم‌گیری درباره طرح ایران خبری منتشر نشده است، باید تا روز شنبه (۱۸ دسامبر) به انتظار نشست و دید که آیا ایران و تیمی که برای ثبت این طرح در جلسات حضور می‌یابند، موفق می‌شوند یونسکو را به حمایت از این طرح قانع کنند یا نه و آیا رقبای عرب و ترکیه‌ای که تعدادشان هم در کمیسیون یادشده بسیار زیاد است، اجازه می‌دهند این طرح به تصویب برسد؟

این نکته از آن جهت حائز اهمیت است که برای نمونه، ترکیه عزمی جدی جزم کرده است که طرحی مشابه ایران را در یونسکو به ثبت برساند. پیشینه ترکیه با سیطره‌ای که امپراتوری عثمانی در نزدیک به چند قرن بر دنیای اسلام داشت و نیز توجه خلافای عثمانی به هنر و حتی کوچ هنرمندان شاخه‌های مختلف از ایران به آن دیار برای فروش آثار خود،‌ می‌تواند ترکیه را به حریف و رقیبی قدرتمند برای ایران بدل کند. شاید تنها نقطه ضعف ترکیه این باشد که زبان و خط آن عربی نیست؛ اما این خط از دوره آتاتورک تغییر کرده و ملاکی برای زیر‌سوال بردن دوره قبل از آن که دوره شکوه امپراتوری عثمانی بود، نیست. 

با این همه، این‌ها دلیلی بر پیشگام نبودن ایران نیستند و این نکته‌ای است که شهاب شهیدانی (محقق تاریخ خط) در گفت‌وگوی مفصلی که با خبرگزاری ایمنا (۵ شهریور ۱۳۹۹)، داشت، بر آن تاکید کرد و ضمن اشاره به نفوذ و خدمات دیوانسالاران ایرانی در دو سده نخست اسلام به دولت اسلامی و خلفای عباسی، تاثیرات آن‌ها را برشمرد و حتی به نقل از ابن خلدون (مورخ نامی) بر این نکته تاکید ورزید که این ایرانیان بودند که نخستین بار خط و نوشتن را به عرب‌ها آموزش دادند.

آن‌گونه که در سایت یونسکو آمده است، جلسات آنلاین برگزار می‌شوند و پانچی نیلام مگاسوات (Punchi Nilame Meegaswatte)، دبیرکل سریلانکایی کمیسیون ملی در یونسکو، ریاست این گردهمایی سالانه را بر عهده خواهد داشت و پرونده‌ ایران نیز در همین نشست‌ها که در دو نوبت صبح و ظهر برگزار می‌شود، بررسی خواهد شد.