نیروهای مسلح جمهوری فدراسیون روسیه تهاجم گسترده خود به خاک اوکراین را راس ساعت چهار صبح روز پنجم اسفند ۱۴۰۰، برابر با ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز کردند. فاز نخست آن تهاجم، با استفاده گسترده از موشک‌های کروز هوا و دریا‌پرتاب، و موشک‌های بالیستیک از سامانه  اسکندر-اِم همراه بود. آن موشک‌های نقطه زن در برخی موارد توانستند اهداف خود را در پایگاه‌های نظامی و مناطق شهری  با دقت بالایی مورد هدف قرار دهند، اما در مواردی نیز به جای انهدام هدف مورد نظر، به اماکن مسکونی و تاسیسات غیرنظامی اطراف آن اصابت کردند.

پیش‌بینی می‌شد که استفاده موشک‌های بالیستیک از سوی ارتش روسیه علیه اهداف نظامی و غیرنظامی، به نخستین ساعات روز نخست جنگ منتهی شود، زیرا تصور می‌شد که نیروهای مسلح روسیه شبکه پدافندی و دفاع هوایی اوکراین را از طریق اجرای یک عملیات سرکوب و انهدام پدافند هوایی از میان بردارند و امکان پرواز هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن نیروی هوایی و دریایی روسیه برفراز اوکراین، به‌ویژه مناطق شمالی و مرکزی آن، فراهم کنند.

فعالیت گسترده و موفقیت‌آمیز سامانه‌های پدافندی نیروی زمینی و هوایی اوکراین و نیز جنگنده‌های تیپ چهلم هوایی تاکتیکی نیروی هوایی آن کشور علیه هلیکوپترهای ترابری و تهاجمی نیروی هوایی روسیه در نزدیکی کی‌یف در صبح پنجم اسفند ماه، نشان داد که آسمان اوکراین و به خصوص شهرهای کی‌یف و خارکف هنوز برای نیروی هوایی روسیه نا امن است. آن تهدید دست‌کم تا روز نهم اسفند، زمانی که عمده سایت‌های پدافندی و موشکی اوکراین در مناطق خارکف و کی‌یف نابود شدند، ادامه داشت.

ناتوانی ارتش روسیه در سرکوب پدافند هوایی اوکراین به مدت چهار روز پس از آغاز رسمی تهاجم خود به آن کشور، سبب شد تا به جای هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن نیروی هوایی روسیه، موشک‌های بالیستیک ۹اِم۷۲۳کِی۱ سامانه  اسکندر-ام در کنار موشک‌های کروز، به عنوان تنها تسلیحات مناسب برای تخریب اهداف راهبردی و مهم، مانند ساختمان‌های دولتی و صنایع نظامی و غیرنظامی، و نیز پایگاه‌های هوایی و سایت‌های پدافندی در شهرهای بزرگ چون کی‌یف و خارکف و انبارهای تسلیحات و سوخت در پایگاه‌های نظامی، مورد استفاده قرار گیرند. در این گزارش ضمن بررسی استفاده از  موشک‌های بالیستیک از سوی ارتش روسیه، به بررسی عملکرد آن‌ها در طول جنگ اوکراین می‌پردازیم.

درباره موشک بالیستیک ۹اِم۷۲۳کِی۱  چه می‌دانیم؟

تاریخچه سامانه موشکی اسکندر به پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد. طراحی این موشک بالیستیک کوتاه‌برد، در پی تصویب یک فرمان از سوی کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی در تاریخ یکم دی ماه سال ۱۳۶۷ خورشیدی آغاز شد و هدف نهایی از ساخت آن، جایگزینی موشک بالیستیک کوتاه‌برد تاکتیکی توچکا در سازمان رزم نیروهای مسلح  اتحاد جماهیر شوروی بود که از سال ۱۳۵۵ در خدمت ارتش سرخ قرار داشت.

طراحی موشک سامانه اسکندر بر عهده تیمی به ریاست سرگئی پاولوویچ نِپوبِدیمی،  (SergeyPavlovichNepobedimyy) کارشناس موشکی روسیه، گذاشته شد. وظیفه توسعه و تولید نهایی موشک‌های سامانه اسکندر بر عهده تاسیسات دولتی ووتکینسک قرار گرفت، موسسه تولیدکننده موانع وولنوگراد وظیفه ساخت تجهیزات زمینی، شامل خودرو پرتابگر و حامل موشک‌ها را بر عهده گرفت، و وظیفه طراحی کل سامانه و موشک آن نیز بر عهده دفتر طراحی ماشین‌سازی کولومنا گذاشته شد.

فروپاشی نظام اتحاد جماهیر شوروی، سبب تاخیر در اجرای آن پروژه شد. در سال ۱۳۷۵، هفت سال پس از آغاز پروژه طراحی سامانه موشکی اسکندر، پرتاب نخستین موشک بالیستیک با یک پرتابگر سامانه اسکندر، موفقیت‌آمیز آزمایش شد. در شهریور ۱۳۸۳، هشت سال پس از اولین آزمایش موفقیت‌آمیز سامانه اسکندر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، پس از ملاقات رسمی با گروهی از مقامات دفاعی آن کشور، تصمیم به اختصاص بودجه برای توسعه نمونه‌ای توانمندتر از سامانه اسکندر، به منظور توسعه و خریداری آن گرفت.

متعاقبا، در سال ۱۳۸۵ تولید انبوه سامانه موشکی تاکتیکی اسکندر-اِم آغاز شد و تا سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۶۰ پرتابگر موشک، حدود ۸۰ دستگاه خودرو حامل و تعبیه‌کننده موشک، و تعداد نامشخصی مرکز فرماندهی سیار سامانه‌های اسکندر-اِم ساخته شد و در اختیار ۱۳ تیپ راکتی نیروی زمینی روسیه قرار گرفت. هر یک از آن تیپ‌ها، ۱۲ سامانه اسکندر-اِم در اختیار سه گردان خود گذاردند. گفته می‌شود که در سال گذشته میلادی دو تیپ دیگر در روسیه نیز به آن سامانه‌های موشکی مجهز شدند.

سامانه موشکی اسکندر-اِم نمونه پیشرفته سامانه اسکندر است که از سال ۱۳۸۶ در خدمت نیروی زمینی روسیه قرار داشته است. در اسکندر-اِم، هر پرتابگر می‌تواند دو تیر موشک بالیستیک ۹اِم۷۲۳کِی۱ را هم‌زمان حمل و شلیک کند. از سوی سازنده، برد رسمی آن موشک‌ها با سوخت جامد و تک‌مرحله‌ای، ۴۱۵ کیلومتر اعلام شده است، در حالی که بسیاری از کارشناسان حداکثر برد آن را ۵۰۰ کیلومتر یا بیشتر تخمین زده‌اند. حداقل  برد موشک‌های سامانه اسکندر-اِم ۵۰ کیلومتر است، و شعاع برخورد آن‌ها نیز به علت استفاده از سامانه هدایتی اپتوالکترونیک در فاز  نهایی برخورد، تنها پنج تا ۷ متر است، در حالی که این شعاع در موشک پایه سامانه اسکندر ۳۰ متر بود.

هر سامانه اسکندر-اِم دارای یک پرتابگر موشک دوقلو به نام ۹پی۷۸، یک خودرو نصب‌کننده موشک، و حامل دو تیر موشک دیگر به نام ۹تی۲۵۰ است. مدت زمان آماده‌سازی موشک‌ها برای شلیک در شرایط آماده‌باش کامل، تنها چهار دقیقه، و در سایر مواقع ۱۶ دقیقه است. فاصله بین شلیک موشک‌ها از یک دقیقه به بالا قابل تنظیم است. موشک‌ها عمر ذخیره‌سازی ۱۰ ساله،  و عمر نگهداری خارج از انبار و جعبه سه ساله دارند. آن‌ها همچنین به گونه‌ای ساخته شده‌اند که در سرمای زمستان و گرمای تابستان با نقص فنی مواجه نشوند؛ یعنیبه‌دیگر سخن، قابلیت دوام در تمامی شرایط جوی آب و هوایی و نیز  در دمای منفی و مثبت ۵۰ درجه سانتیگراد.

هر  موشک بالیستیک ۹اِم۷۲۳کِی۱ وزنی برابر با سه هزار و ۸۰۰ کیلوگرم دارد که شامل ۴۸۰ کیلوگرم سرجنگی می‌شود. این موشک با طول ۷.۳ متر و قطر ۹۲۰ میلیمتر، با سرعت ۲۱۰۰ متر بر ثانیه پرواز می‌کند و قابلیت مانورپذیری با شتاب ۲۰ الی ۳۰ برابر فشار جاذبه زمین (جی مثبت) دارد، و  در دو نوع اصلی هسته‌ای و غیرهسته‌ای یا متعارف موجودند. موشک‌های با کلاهک جنگی متعارف، می‌توانند به کلاهک خوشه‌ای مجهز شوند و در صورت دارا بودن چنین کلاهکی، قادرند مهمات خوشه‌ای خود را از ارتفاع حداکثر ۱۴۰۰ متری از سطح زمین رها و پخش کنند.

یکی از نکات منحصر‌به‌فرد موشک‌های  ۹اِم۷۲۳کِی۱، علاوه بر مجهز بودن آن‌ها به سامانه هدایت و ناوبری ترکیبی  اپتیکی و ماهواره‌ای، قابلیت مانورپذیری آن‌ها در حین پرواز  و در راستای تحرک و جابجایی است؛ به گونه‌ای که امکان ره‌گیری و انهدام آن با سامانه‌های پدافند موشکی و ضدموشکی چون پاتریوت پی اِی سی-۳ و تاد ساخت آمریکا، به سختی ممکن باشد. در این راستا، این موشک‌ها به باله‌های متحرکی در انتهای خود مجهزند. علاوه بر آن، این موشک‌ها با مواد جاذب امواج رادار رنگ‌آمیزی شده‌اند و حامل سامانه جنگ الکترونیک، به منظور ایجاد اهداف کاذب در کنار خود برای فریب رادارهای ره‌گیری و درگیر کردن سامانه‌های پدافندی دشمن هستند.

استفاده در جنگ اوکراین

چنان که در مقدمه ذکر شد، استفاده از موشک‌های  ۹اِم۷۲۳کِی۱ سامانه‌های موشکی اسکندر-اِم از همان ابتدای هجوم رسمی روسیه به اوکراین، در حدود ساعت ۴:۱۵ دقیقه صبح روز پنجم اسفند ماه آغاز شد و تا امروز، حتی در مناطقی که امکان پرواز هواپیماهای جنگنده روسی تا حدودی فراهم شده است، ادامه دارد. بر اساس یک گزارش سرویس اطلاعاتی استونی، پیش از آغاز جنگ در اوکراین، نیروی زمینی جمهوری فدراسیون روسیه ۱۰ گردان سامانه موشکی اسکندر-اِم را به نزدیکی مرزهای اوکراین منتقل کرده بود. این به معنای حضور دست‌کم ۴۰ سامانه اسکندر-اِم با ۸۰ موشک آماده شلیک و ۸۰ موشک ذخیره دیگر در خط مقدم اوکراین در ابتدای تهاجم روسیه است.

این نکته نیز در مقدمه ذکر شد که در نخستین ساعات هجوم روسیه به اوکراین، از موشک‌های بالستیک  ۹اِم۷۲۳کِی۱  سامانه اسکندر-اِم برای هدف قرار دادن اهداف راهبردی، چون انبارهای مهمات و سوخت و نیز پایگاههای هوایی و پدافندی نیروی هوایی آن کشور، استفاده شد. با وجود انجام پروازهای شناسایی با هواپیماهای شناسایی-تاکتیکی سوخو-۲۴اِم آر نیروی هوایی روسیه در روز چهارم اسفند ماه، بازهم نیروهای نظامی روسیه نتوانستند اطلاعات کافی و به‌روز از موقعیت سامانه‌های پدافندی میان‌برد و برد بلند، و نیز وضعیت گسترش هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن نیروی هوایی اوکراین به دست آورند.

در نتیجه ضعف اطلاعاتی، حملات موشکی برای انهدام هواگردهای نظامی نیروی هوایی اوکراین، در روز نخست جنگ با شکست همراه بود. در پایگاه هوایی کولباکینو (Kulbakimo) واقع در شهر نیکولایِف، تنها دو فروند جنگنده از رده خارج سوخو ۲۵ و دو فروند هواپیمای آموزشی ا-۳۹ نیروی هوایی اوکراین منهدم شدند. در پایگاه هوایی چوهویِو در نزدیکی شهر خارکف که محل استقرار تیپ ۲۰۳ آموزشی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین بود، تنها شش فروند هواپیمای آموزشی از رده خارج اِل-۳۵ آلباتروس بر روی زمین منهدم شدند. تنها در یک مورد و آن هم بعد ازظهر آن روز بود که یک موشک بالیستیک شلیک شده از سامانه اسکندر-اِم توانست یک جنگنده برتری هوایی سوخو-۲۷ تیپ ۳۹ هوایی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین را در پایگاه هوایی اوزِرنوی (Ozernoye) بر روی زمین منهدم کند.

نیروی زمینی اوکراین نیز در پاسخ به حملات موشکی روسیه تنها توانست با استفاده از موشک‌های بالستیک سامانه‌های موشکی توچکا-یو (Tochka-U) خود، به دو حمله موفقیت‌آمیز علیه پایگاه‌های هوایی نیروی هوایی روسیه دست بزند. حمله نخست در تاریخ ششم اسفند ماه منجر به نابودی یک جنگنده همه‌منظوره سوخو-۳۰ِس اِم عملیاتی نیروی هوایی روسیه در پایگاه هوایی میلِروو شد،  و حمله دیگر علیه پایگاه هوایی تاگانروگ، با استفاده از موشک‌های بالیستیک سامانه توچکا-یو به انجام رسید که در جریان آن یک فروند از ۱۸ هواپیمای ترابری سنگین ایلیوشین ۷۶اِم دی هنگ  ۷۰۸ ترابری هوایی نیروی هوایی روسیه در آن پایگاه به شدت آسیب دید.

اگرچه دقت موشک‌های بالیستیک شلیک شده با سامانه‌های اسکندر-اِم بین ۱۰ الی ۳۰ متر گزارش شده است، تلفات غیرنظامیان در نتیجه استفاده از آن‌ها، در مناطق شهری، چون مرکز خارکف، گزارش شده است. به عنوان مثال، در تاریخ دهم اسفندماه، یک تیر موشک  ۹اِم۷۲۳کِی۱ به سمت اداره مرکزی پلیس و اطلاعات و امنیت  در شهر خارکف  شلیک شده بود، اما به جای آن به ساختمان مجاور آن، یعنی مدرسه اقتصاد از دانشگاه ملی خارکف برخورد کرد و باعث تخریب شدید آن شد.

با وجود فراهم آمدن امکان تدریجی پرواز جنگنده‌های پشتیبانی نزدیک هوایی سوخو-۲۵ و بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۳۴ نیروی هوایی روسیه بر فراز مناطق شمال کی‌یف و خارکف، ارتفاع بسیار پایین پرواز آن‌ها، امکان انجام بمباران نقطه‌ای و دقیق با استفاده از تسلیحات نقطه‌زن چون موشک‌ها و بمب‌های هدایت لیزری و تلویزیونی را از خدمه آن‌ها سلب می‌کند. به همین دلیل‌، هنوز هم موشک‌های بالیستیک اسکندر-اِم در کنار موشک‌های کروز کالیبر نیروی دریایی روسیه و نیز خا-۱۰۱ و ۵۵۵ هواپرتاب نیروی هوایی روسیه، مهم‌ترین تسلیحات دورایستای نقطه‌زن ارتش روسیه در جنگ اوکراین به‌شمار می‌روند و زیرساخت‌های شهری، صنعتی و دولتی شهرهای مهم اوکراین با آنها منهدم می‌شوند.