بیست و یک سال پیش، در یازدهم مارس ۲۰۰۱، طالبان در واپسین روزهای حکومت اولشان، پس از تلاش‌های مکرر موفق شدند تندیس‌های هزار و چند صد ساله بودا را که با ظرافت تمام در دل کوه‌های بامیان جا خوش کرده بودند، منفجر و نقش زمین کنند. در یازدهم مارس ۲۰۲۲، در حالی که فقط جای خالی بودا در دل سنگ‌های بامیان باقی مانده است، قاچاقچیان خارجی در تبانی با طالبان، در طمع به دست آوردن آثار گران‌بهای باستانی، به مغاره‌های اطراف بوداهای بامیان یورش برده‌اند. در این روز، دیگر خبری از برگزاری «شبی با بودا» همراه با موسیقی و رقص و شعر در پای تندیس‌های فروخفته بودای بامیان نیست.

در سال ۲۰۱۳، هنگامی که هنوز حکومتی ظاهراً همسو با دموکراسی در افغانستان پابرجا بود، گروهی از فرهنگیان و هنرمندان افغانستان تصمیم گرفتند در سالروز تخریب بوداهای بامیان، مراسمی در بزرگداشت این آثار شکوهمند هنر و تاریخ جهان برگزار کنند. در این مراسم، که تا سال ۲۰۲۱ هر سال در پای تندیس‌های منفجر شده بودا برگزار می‌شد، تصویرهای رنگارنگی از آزادی، هنر، شعر، و شعور فرهنگی زنان و مردان افغانستان به جهان مخابره می‌شد. در برنامه شبی با بودا، هنرمندان و فرهنگیان افغانستان دور هم گرد می‌آمدند و با راه‌اندازی بحث‌هایی در مورد تاریخ و فرهنگ بامیان، شعر، موسیقی و رقص، از فرهنگ چندین هزار ساله سرزمین بودا تجلیل می‌کردند.

آخرین بار، درست چند ماه قبل از آن که همه‌چیز در افغانستان به کام سیاهی مطلق فرو رود، در حالی که آتش جنگ از چهار سوی کشور زبانه می‌کشید، پاسداران خلف فرهنگ و هویت تاریخی افغانستان، شبی با بودا را روبه‌روی تندیس در خاک خفته بودای بامیان برگزار کردند. در آن برنامه، که در واقع وداع با بودا و بامیان بود، اولین زن رقصنده سماع در افغانستان، رقص سماع را اجرا کرد. حدود پنج ماه پس از آن، افغانستان در نتیجه سقوطی هولناک دوباره به دست طالبان افتاد و بودای بامیان بار دیگر با قاتلانش روبه‌رو شد. طالبان، مولوی عبدالله سرحدی را، که در سال ۲۰۰۱ یکی از مجریان دستور منفجر ساختن بوداهای بامیان بود، به سمت استاندار بامیان گمارد. در نخستین روزهای تسلط مجدد طالبان بر افغانستان، مغاره‌های اطراف بودا که برخی از آن‌ها از قرن‌ها تاکنون مهر و موم بودند، و برخی دیگر با تدابیر امنیتی ساخته شده در حکومت پیشین افغانستان محافظت می‌شدند، به دست راهزنان محلی و قاچاقچیان خارجی افتاد و مورد حفاری و تاراج قرار گرفت.

اما در سوی دیگر جهان، فرسنگ‌ها دور تر از بودا و بامیان، برگزار کنندگان آیین شبی با بودا، در نخستین روزهای رسیدنشان به اروپا، تلاش کردند فرهنگیان کشور سوئد و افغان‌های مقیم آن کشور را گرد هم آورند تا شبی با بودا را در شهر استکهلم، پایتخت سوئد، برگزار کنند. این گونه شد که بزرگداشت تندیس‌های بودای بامیان و یادواره بیست و ‌یکمین سالگرد فروپاشی آن‌ها، این بار نه با حضور مردم بامیان، بلکه با شعرخوانی و سخنرانی هنرمندان خارجی برگزار شد، و هویت فرهنگی بامیان و افغانستان در گوش جهان زمزمه شد.

برنامه شبی با بودا، شامگاه جمعه ۲۰ بهمن، در شهر استکهلم، به همت شماری از فرهنگیان افغانستان و با همکاری خانه فرهنگ استکهلم برگزار شد. در این برنامه، که با حضور دکتر ملک ستیز، تحلیلگر مسائل سیاسی افغانستان، ماریا دهلستروم، رئیس موزه‌های فرهنگ جهان در سوئد، و خزر فاطمی، خبرنگار و مستندساز ایرانی، برگزار شد، درباره لزوم حفاظت از میراث فرهنگی و دلایل سیاسی تخریب تندیس‌های بودا صحبت شد. سپس برنامه با شعرخوانی شاعران افغان، عراقی، و فلسطینی، و اجرای موسیقی زنده به وسیله ارکستر جوانان افغان، ادامه یافت.

زهرا حسینی، یکی از برگزار کنندگان این برنامه، در گفت‌وگو با ایندیپندنت فارسی به خفقان اجتماعی و فرهنگی در افغانستان و سرکوب کنشگران حوزه فرهنگ و هنر به دست طالبان اشاره کرد، و گفت: «با وجود همه افسوس‌ها، از مزایای این برنامه یکی هم این بود که امکان مشارکت گفتمان فرهنگی در زمینه تاریخ و فرهنگ افغانستان و میراث های فرهنگی را با فرهنگیان و هنرمندانی از کشورهای مختلف جهان داشتیم.»

در همین حال، رسانه «د آرت نیوزپیپر» که پیوسته وضعیت آثار فرهنگی و باستانی افغانستان را رصد می‌کند، هم‌زمان با بیست و یکمین سالروز تخریب تندیس‌های بودای بامیان، درباره تخریب کامل ساحت فرهنگی بامیان در آینده نه‌چندان دور هشدار داده است. این رسانه نوشته است که به دلیل حفاری‌های غیرمجاز و غیراستانداردی که طالبان و قاچاقچیان در شش ماه گذشته در اطراف پیکره‌های بودا کرده‌اند، احتمال می‌رود که به‌زودی به دلیل عوامل محیطی، این دره تاریخی فرو نشیند و تنها آثار برجا مانده از تمدن بامیان، از میان برود.

در پاییز ۲۰۰۱، پس از آن که دور نخست حکومت طالبان در پی حمله نیروهای ناتو به رهبری ایالات متحده آمریکا به افغانستان پایان یافت، تندیس‌های واژگون شده بودای بامیان در سال ۲۰۰۳ در فهرست میراث جهانی در معرض خطر سازمان یونسکو قرار گرفت. پس از آن، تلاش‌ها برای مطالعه و ارزیابی بوداهای بامیان، طراحی نقشه‌های عملیاتی برای بازسازی و محافظت از آن، و بازسازی شهر قدیمی بامیان به منزله مکانی فرهنگی و تاریخی، آغاز گشت. بیشتر این تلاش‌ها در نیمه‌راه به دلایل متفاوت متوقف شد. اما دست‌کم برخی از آثار باستانی در مغاره‌های اطراف بودا شناسایی و مهر و موم شد، و نمایندگی سازمان جهانی یونسکو، ریاست اطلاعات و فرهنگ شهر بامیان، و برخی دیگر نهادهای مرتبط، مسئولیت حفاظت از این محل باستانی و موزه آثار باستانی اطراف بودا را به عهده گرفتند. نقشه کلی فرهنگی شهر بامیان را سازمان جهانی یونسکو (سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) در سال ۲۰۰۷ تهیه کرد. در ادامه، در سال ۲۰۱۹، وزارت شهرسازی افغانستان به کمک دانشگاه فلورانس ایتالیا، نقشه کلی استراتژیک بامیان را تدوین کرد.

اما در پی تسلط دوباره طالبان در سال ۲۰۲۱، وزارت شهرسازی و مسکن ماه‌ها بدون سرپرست ماند. تا این که سرانجام یکی از فرماندهان طالبان که هیچ دانشی در شهرسازی ندارد، در راس این وزارت فنی قرار گرفت. اکنون هیچ‌ یک از اداره‌های محلی این وزارت فعالیت منظم ندارد و زمین‌هایی که براساس نقشه کلی فرهنگی بامیان اجازه ساخت‌وساز در آن‌ها داده نشده بود، به دست قدرتمندان محلی اشغال شده است، و ساخت‌وساز هتل، مغازه، و دیگر بناهای شخصی در این زمین‌ها جریان دارد.