در میان کشورهایی‌ که برای پایان دادن به جنگ جاری در اوکراین میانجی‌گری کردند، ترکیه نه تنها در صدر است، بلکه یگانه کشوری است که توانست محل  مذاکرات را از منطقه مرزی بلاروس منتقل کند و نمایندگان روسیه و اوکراین را دور یک میز بنشاند.

ترکیه موفق شد دو نشست مهم بین نمایندگان این دو کشور در حال جنگ ترتیب دهد؛ نشست اول را بسیار زود و دو هفته پس از حمله روسیه، در آنتالیا، شهر موردعلاقه گردشگران روس، برگزار کرد که در آن سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، و دیمیترو کولبا، وزیر خارجه اوکراین، ریاست هیئت مذاکره‌کننده کشور خود را بر عهده داشتند. نشست دوم هم در آخر ماه مارس در استانبول و در کاخ کاملا نمادین دولما باغچه، مشرف بر تنگه بسفر، برگزار شد.

خلاصه اینکه کاری که ترکیه به رهبری اردوغان برای میانجی‌گری در بحران اوکراین انجام داد، هیچ کشور دیگری نتوانست انجام دهد. اسرائیل در این مورد تلاش‌هایی کرد و نخست‌وزیر آن برای میانجی‌گری به مسکو و کی‌یف رفت، اما بدون اینکه دلیلی ذکر شود، تلاش‌های اسرائیل ناگهان متوقف شد. تنها این قدر گفته شد که دلیل آن، فشارهای آمریکا بر تل‌آویو بوده است. این در حالی است که تلاش‌های ترکیه ادامه یافت و خشنودی آمریکا را نیز به دست آورد. چنانچه ویکتور نولاند، معاون وزیر خارجه آمریکا، چند روز پیش به آنکارا سفر کرد و گفت که روابط ترکیه و آمریکا جان تازه‌ای گرفته است.

پس از آن، وزارت خارجه آمریکا به نمایندگی از دولت جو بایدن از کنگره خواست که با تحویل «هواپیماهای نسل چهارم اف۱۶» به ترکیه موافقت کند؛ چرا که اقدامی در راستای امنیت ملی آمریکا است.

روسیه از کشورهایی‌ که حمله‌ به اوکراین را محکوم کرده یا آن را به باد انتقاد گرفته بودند، به‌شدت ناراحت و خشمگین است و جزئیات آن را در شورای امنیت، مجمع عمومی سازمان ملل متحد و شورای حقوق بشر بادقت پیگیری می‌کند و حتی سفرای روسیه در برخی از کشورها هم ناراحتی و خشم مسکو از این مسئله را ابراز می‌کنند.

در مقابل، ایالات متحده آمریکا با تمام توان کوشید جهان را علیه روسیه بسیج کند و از بسیاری از کشورها در قالب نصیحت یا هشدار، درخواست کرد حمله روسیه به اوکراین را محکوم کنند. از این رو ترکیه و کمتر از آن اسرائیل، به عنوان متحدان آمریکا، در برابر روسیه موضعی منتقدانه گرفتند و با اوکراین همدردی کردند، اما در حالی‌ که اسرائیل نتوانست به میانجی‌گری خود که بسیار زود آغاز کرده بود ادامه دهد، ترکیه موفق شد نمایندگان دو طرف متخاصم را پای میز مذاکره بنشاند و اکنون امیدوار است نشستی در سطح روسای‌جمهوری این دو کشور در خاک خود برگزار کند.

جالب است که ترکیه نه تنها از حمله روسیه به اوکراین به‌شدت انتقاد کرد، بلکه با استقلال دونتسک و لوهانسک در منطقه دونباس نیز مخالفت نشان داد و قبل از آن نیز الحاق کریمه به خاک روسیه را محکوم کرده بود. افزون بر آن، ترکیه برای تاتارهایی که بعد از سال ۲۰۱۴ از کریمه گریختند و به کی‌یف پناه بردند، خانه ساخت و هم اکنون میزبان پنج میلیون مهاجری است که در جنگ‌های عثمانی و روسیه به ترکیه گریختند. پس چرا روسیه میانجی‌گری ترکیه را پذیرفت و موافقت کرد آنکارا به تلاش‌های میانجی‌گرانه خود ادامه دهد؟

در واقع در این خصوص چند دلیل وجود دارد؛ یک دلیل این است که ترکیه بر تنگه‌های بسفر و داردانل که دریای سیاه را به مدیترانه وصل می‌کند، حاکمیت دارد؛ از این جهت روسیه می‌کوشد روابطش با ترکیه را همواره دوستانه نگه دارد. پس از حمله روسیه به اوکراین، آنکار این دو تنگه را به روی کشتی‌های جنگی بست؛ اقدامی که ممکن است در تحرکات ناوگان روسیه به سمت خاورمیانه و پایگاه نظامی آن در طرطوس سوریه تاثیر منفی بگذارد.

دلیل دیگر این است که ترکیه هم با روسیه و هم با اوکراین روابط تجاری مستحکمی دارد و این برای هر سه کشور بسیار مهم است. حجم تجارت میان ترکیه و روسیه قبل از آغاز جنگ به ۳۳ میلیارد دلار و حجم تجارت میان ترکیه و اوکراین به هشت میلیارد دلار می‌رسید؛ ترکیه افزون بر اینکه شریک اول تجاری اوکراین به شمار می‌رود و پهپادهای بیرقدار ساخت خود را نیز قبلا در اختیار ارتش اوکراین قرار داده بود که اینک در جنگ علیه ارتش روسیه به کار می‌روند.

این در حالی است که ترکیه اخیرا تلاش کرد روابطش با اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا را در چارچوب پیمان ناتو و گروه ۲۰ بهبود بخشد که پیروزی‌های خوبی هم در این زمینه به دست آورد. آنکارا همچنین پس از سال‌ها تنش با جهان عرب، روابطش با مصر و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را بهتر کرد. سفر اردوغان به امارات متحده عربی در مارس ۲۰۲۲ نقطه عطفی در مسیر آشتی و روابط جدید با جهان عرب بود. به همین موازات، آنکارا روابط دوستانه قدیمِ خود با اسرائیل را نیز احیا کرد. خلاصه در شرایطی‌ که شعله‌های یک جنگ بزرگ در نزدیکی ترکیه زبانه می‌کشد و بیم آن می‌رود که به یک جنگ گسترده جهانی مبدل شود، آنکارا توانست جایگاه پیشین خود در حلقه روابط بین‌الملل را باز یابد.

البته تردیدی وجود ندارد که اگر روسیه از این جنگ مغلوب یا ضعیف خارج شود، آنکارا سعی خواهد کرد از این حالت بهره‌برداری کند و در پی تحقق اهداف و برنامه‌هایش برآید. روس‌ها در گذشته به فعالیت‌های ترکیه در مرزهای جنوبی خود و آسیای میانه و قفقاز به دیده شک و نگرانی نگاه می‌کردند. حالا آن‌ها می‌دانند در صورتی که در جنگ ضعیف شوند، آنکارا برای توسعه فعالیت‌های خود در این مناطق درنگ نخواهد کرد و حتی مهم‌تر از آن سعی می‌کند واقعیت جدیدی در سوریه به وجود آورد؛ در حالی‌ که سوریه نگین تاج سیاست خارجی روسیه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به حساب می‌رود. از این رو، مسکو تلاش خواهد کرد تا با آنکارا مدارا کند و از در دشمنی با آن در نیاید؛ چرا که این کار هزینه سنگینی برایش خواهد داشت.

در روزهای اخیر، روزنامه «حریت» چاپ ترکیه از بازگشت تماس‌ها میان آنکارا و دمشق سخن گفت و چنین نوشت که بحران اوکراین به بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه، انگیزه داد تا با اردوغان از در آشتی در آید. تحلیلگران روس با نگرانی و ناراحتی به این رویداد نگریستند و وقوع آن ناممکن ندانستند؛ گرچه منبعی در وزارت خارجه سوریه آن را رد کرد.

آنتون مارداسوف، کارشناس امور بین‌الملل در مجلس روسیه، در این باره گفت: «گمان می‌کنم لحظه مناسبی برای ترکیه و سوریه فراهم شده که روابط خود را به مرحله جدیدی منتقل کنند، نه به دلیل اینکه روسیه ضعیف شده یا توان انجام کاری در سوریه را ندارد، بلکه به دلیل اینکه نقطه تمرکز آن اندکی تغییر کرد و مدیریت مستقیمی‌ که کرملین در سوریه اعمال می‌کرد، مانند گذشته باقی نماند.»

این‌ها همه واقعیت‌هایی‌اند که مسکو آن‌ها را در بحبوحه نبرد در دشت‌‌های اوکراین به خوبی درک می‌کند و این را هم می‌داند که متحدش ترکیه که همراه با او توافق آستانه را برای حل بحران سوریه به وجود آورد، اکنون می‌تواند به‌راحتی در سوریه مداخله کند؛ زیرا در حالی‌ که روسیه در جنوب کشورش درگیر بحران اوکراین است و ایران در انتظار توافق هسته‌ای به سر می‌برد، طبیعی است که ترکیه با روابط چند جانبه‌ای که در منطقه دارد، در جایگاه قدرتمندتری در صحنه ظاهر شود.

از سوی دیگر ترکیه با تجربه‌ای که در آستانه کسب کرد، نه تنها قادر خواهد شد سهم بیشتری در سرزمین شام به دست آورد، بلکه تلاش خواهد کرد که تجربه سوریه را به اوکراین منتقل کند. در آن صورت ما توافق دیگری مانند توافق آستانه را شاهد خواهیم بود که آینده اوکراین را رقم می‌زند. این توافق به مدیریت ترکیه و با مشارکت روسیه به وجود خواهد آمد و چند تضمین‌کننده بین‌المللی که بعید نیست آمریکا هم یکی از آن‌ها باشد، پای آن را امضا خواهند کرد.

برای ترکیه رسیدن به این توافق رویایی است که ممکن است تحقق یابد اما نتایج و پیامدهایی‌ که از آن انتظار دارد، به نتایج و پیامدهای جنگ اوکراین در چند هفته آینده بستگی دارد.