مسجد جامع عباسی اصفهان که بسیاری از ایرانیان آن را به نام «مسجد شاه» می‌شناسند و جمهوری اسلامی پس از انقلاب نام آن را به «مسجد امام» تغییر داد، این روزها وضعیت مناسبی ندارد؛ آن‌قدر که گفته می‌شود ممکن است در فهرست آثار در معرض خطر جهانی قرار بگیرد.
کار مرمت و بازسازی این بنای تاریخی از حدود ۱۱ سال پیش آغاز شد اما در هفته‌های اخیر و با برچیده شدن بخشی از داربست‌های این بنای تاریخی، علاقه‌مندان میراث فرهنگی با صحنه‌هایی مواجه شدند که از بروز یک فاجعه این یادگار به جا مانده از دوران صفوی حکایت داشت. تصاویری که از تغییر شکل، دورنگ شدن، تخریب نقوش، اعوجاج و فرورفتگی بخشی از کمان گنبد و جابه‌جایی نقش کاشی‌ها در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد هم این موضوع را اثبات می‌کرد.
سرگذشت یک بنای تاریخی از شاه عباس تا خامنه‌ای
شاه عباس صفوی حدود ۴۰۰ سال پیش دستور داد تا برای شادی روح جدش، شاه طهماسب، مسجد یادبودی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان ساخته شود. ساخت این بنای با شکوه در بیست‌وچهارمین سال سلطنت شاه عباس شروع شد و در زمان جانشینان او به پایان رسید.
مسجد شاه اصفهان که مثل نگینی فیروزه‌ای در میدان نقش جهان می‌درخشد، یکی از مهم‌ترین بناهای معماری ایرانی و اسلامی است و کارشناسان آن را شاهکار کاشی‌کاری ایران در قرن یازدهم می‌دانند.
گنبد فیروزه‌ای، شبستان‌های بلند، دالان‌های تودرتو، گل‌وبوته دیوارها، مقرنس‌های روشن، کتیبه‌های سفید، کاشی‌های هفت‌رنگ با پس‌زمینه آبی و کفپوش مرمرین مسجد شاه اصفهان را به بنایی باشکوه تبدیل کرده است که هر رهگذری را به حیرت وا می‌دارد و سالانه گردشگران زیادی را به تماشا فرا می‌خواند.
معمار مسجد شاه استاد علی‌اکبر اصفهانی بود و طراحی کاشی‌های سقف و زیر گنبد را رضا عباسی انجام داد که در هنر خطاطی و مینیاتور ایرانی، نامی بس آشنا است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و به همراه میدان نقش جهان جزو آثار به‌ثبت‌رسیده در میراث جهانی یونسکو است.
سیاسی‌بازی بلای جان آثار تاریخی ایران
مسجد شاه اصفهان مثل دیگر آثار تاریخی اوج هنر ایرانی را به نمایش می‌گذارد و همچون دیگر بناهای تاریخی این سرزمین، اکنون بیش از همیشه در معرض خطر نابودی همیشگی است.
سید محمد بهشتی، رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دولت اصلاحات در مصاحبه‌ای درباره خطری که مسجد شاه اصفهان را تهدید می‌کند هشدار داد و به دیده‌بان ایران گفت: «اگر در بحث مرمت آثار به ثبت رسیده در فهرست میراث جهانی، اقدام‌های صورت گرفته برخلاف ضوابط و اصول علمی باشد، این خطر وجود دارد که آن اثر تاریخی در زمره آثار جهانی در معرض خطر قرار بگیرد و این رخداد یک آبروریزی برای کشور خواهد بود.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
او در ادامه توضیح داد: «مرمت آثاری که به ثبت جهانی رسیده‌اند حساسیت بالایی دارد زیرا هرساله باید گزارش‌های مرتبط با مرمت این آثار به مرکز میراث جهانی اطلاع داده شود.»
رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی با انتقاد از «مرمت غیراصولی» مسجد شاه اصفهان گفت: «هرگز نمی‌توان موضوع‌های مهمی همچون مرمت یک اثر تاریخی به ثبت رسیده در فهرست میراث جهانی را صرفا به یک کارشناس سپرد. هرچقدر هم خبره باشد. درباره چنین آثاری ضرورت دارد برای هر اقدامی اجماع خبرگان حاصل شود. به همین جهت لازم است در موضوع‌های این‌چنینی که اخبار آن نیز به گوش می‌رسد، از نظرات تمامی افراد خبره و باتجربه بهره گرفت.»
در روزهای اخیر وقتی انتقادها به شیوه مرمت مسجد شاه اوج گرفت، حسین پاکدل که مجری مرمت این بنا بود، قول داد نقایص کار را برطرف می‌کند اما کنشگران و علاقه‌مندان میراث فرهنگی می‌گویند برخی از این «اشتباه‌های فاحش» قابل اصلاح نیستند و این کار از ابتدا باید با حضور تیمی از کارشناسان انجام می‌شد.
به باور آنان اتفاقی که برای مسجد شاه اصفهان افتاد، سند ناکارآمدی و ناآگاهی مسئولان میراث فرهنگی در جمهوری اسلامی است. هرچند عزت‌الله ضرغامی، وزیر گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی، پیش‌تر با در دست گرفتن اشیای گران‌بهای تاریخی، ناآگاهی خود از نگهداری و ارزش آثار تاریخی را اثبات کرده بود.
جناح‌بندی‌های سیاسی، انتصاب افرادی که در حوزه میراث فرهنگی تخصصی ندارند و سپردن مرمت آثار تاریخی به افراد سفارش‌شده نشان می‌دهد که حفاظت از آثار تاریخی ایران دغدغه وزارت میراث فرهنگی و گردشگری نیست.
سید محمد بهشتی هم «نگاه سیاسی» به حوزه میراث فرهنگی را مخرب خواند و گفت: «کار به جایی رسیده است که مدیران میراث فرهنگی مباحث کارشناسی را هم فدای کنشگری سیاسی خود می‌کنند.»
وضعیتی که امروز برای مسجد شاه اصفهان پیش آمده است، در سال‌های گذشته درباره دیگر آثار تاریخی اصفهان همچون کاخ عالی‌قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر بازار قیصریه نیز تکرار شده بود.
در تمامی این موارد، مسئولان جمهوری اسلامی ایران در دوره‌های مختلف به هشدارهای کارشناسان درباره از بین رفتن اصالت بناهای تاریخی اعتنا نکردند و انتقادهای رسانه‌ها نیز پس از مدتی خاموش شد.
پیش‌تر عزت‌الله ضرغامی، وزیر گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی گفته بود بودجه مرمت بناهای تاریخی در ایران برای هر بنا به طور متوسط، روزی ۳۰ هزار تومان است.
