میخاییل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، روز دوشنبه در ۹۱ سالگی در مسکو چشم از جهان بست. او تاثیر گذارترین چهره آخر قرن بیستم بود و توانست جهان را برای قرن ۲۱ به مسیر دیگری راهنمایی کند. او را صلح‌خواه‌ترین رهبر جهان می‌دانند و می‌گویند او بود که بالاخره مسابقات تسلیحاتی در جهان را به پایان رساند و بخشی از سلاح‌های مخرب کشتار جمعی را از بین برد.

اما او در کشور خودش به یک چهره منفور تبدیل شده بود. تا جایی که زمانی که در سال ۱۹۹۶ خودش را برای انتخابات ریاست جمهوری در روسیه نامزد ساخت، کمتر از پنج درصد آرا را به دست آورد. در افغانستان بیشتر مردم به او به چشم کسی که برای این کشور بحران را به ارمغان آورد، نگاه می‌کنند.

هرچند تعدادی نیز او را به دلیل خاتمه دادن به اشغال این کشور توسط ارتش سرخ تحسین می‌کنند. اما چه بد و چه خوب، گورباچف اثر عمیقی بر وضعیت سیاسی افغانستان گذاشت؛ تا حدی که پس از ۳۴ سال از زمان خروج ارتش شوروی سابق از افغانستان، این کشور دیگر روی آرامش را ندیده است.

مخاییل گورباچف در اوج نبردها در افغانستان به قدرت رسید. او پس از سه چهره فرتوت حزب کمونست شوروی سابق یعنی برژنف، یوری اندروپوف و کنستانتین چرننکو رهبری اتحاد جماهیر شوروی را به دست گرفت. اما گورباچف به خوبی از وخامت وضعیت کشور پهناوری به نام شوروی آگاه شده بود.

شوروی از لحاظ اقتصادی در حال فروپاشی کامل بود و گورباچف مصمم به انجام اصلاحاتی سیاسی بود که به تبع آن اصلاحات اقتصادی نیز شکل می‌گرفت. به همین دلیل، نخستین کارش جمع کردن ریخت‌و‌پاش‌های رهبران سابق دولت شوروی بود.

یکی از این کانال‌های مصرفی افغانستان بود. این کشور از زمان تصرف آن توسط ارتش سرخ، صد ها میلیارد دلار هزینه روی دست روس‌ها گذاشته بود. بدون آنکه کوچک‌ترین دستاوردی هم برای روس‌ها داشته باشد. به همین دلیل، گورباچف تصمیم گرفت که سرنوشت افغانستان را یک طرفه کند. طرح خروج ارتش سرخ از افغانستان، نخست در سال ۱۹۸۶ با ببرک کارمل، رئیس دولت آن زمان، مطرح شد. کارمل مخالف خروج نیروهای روسی از افغانستان بود؛ به همین دلیل، گورباچف او را مجبور ساخت تا از قدرت کنار برود.

با رسیدن دکتر نجیب‌الله به قدرت، او طرح مصالحه ملی را با مشورت روس‌ها به اجرا گذاشت تا برای بحران افغانستان راه حلی بیابد.

هم‌زمان، روس‌ها گفت‌وگوهایی را با آمریکا، پاکستان و حتی مجاهدین برای خروج نیروهای خود از افغانستان آغاز کردند. روس‌ها در اصل دوست داشتند تا پوشش آبرومندانه‌ای به این خروج بدهند. بالاخره در سال ۱۹۸۸، توافق‌نامه صلح میان افغانستان و پاکستان در ژنو به امضا رسید و دو کشور آمریکا و شوروی سابق هم بر آن صحه گذاشتند.

گورباچف از همان آغاز به قدرت رسیدن، طرح حمایت از دولت در افغانستان را کنار گذاشت. اما نتوانست این کار را به یکباره عملی کند. او به صورت تدریجی حمایت‌هایش از دولت افغانستان را کم کرد تا جایی که پس از خروج آخرین سربازش در فوریه ۱۹۸۹ دیگر کمکی به دولت افغانستان انجام نداد.

با این حال دولت دکتر نجیب الله حداقل سه سال دیگر هم داوم یافت. گورباچف در سال۱۹۹۱ از رهبران جهادی درخواست کرد تا به مسکو سفر کنند. تعدادی از رهبران جهادی این پیشنهاد را رد کردند، اما تعدادی از آنان به رهبری برهان الدین ربانی اواسط نوامبر سال ۱۹۹۱ به مسکو سفر کردند. مجاهدین این سفر را پر دستاورد عنوان می‌کنند؛ زیرا گرباچف وعده داد که قرض‌هایی را که به افغانستان داده بودند، مطالبه نکند.

از اواخر سال ۱۹۸۹ گورباچف تقریبا افغانستان را فراموش کرد. او درگیر تلاش کشورهای استقلال طلبی شد که در هفتاد سال حکومت کمونیستی، زیر سیطره اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفته بودند. به همین دلیل، زمانی که در آوریل ۱۹۹۲ دولت دکتر نجیب‌الله سقوط کرد، روس‌ها هیچ‌گونه واکنشی به آن نشان ندادند.

زمانی که دولت دست نشانده روس‌ها در افغانستان سقوط کرد، گورباچف دیگر بر سر قدرت نبود که بداند چه بر سر پیروان افغان مکتب مارکسیسم – لنینیسم آمد.

او پس از آن، یک بار دیگر در سال ۱۹۹۶ برای بازګشت به عرصه سیاسی اقدام کرد، اما با «نه» محکم مردم روسیه روبه‌رو شد.

گورباچف از آن پس چندان درباره افغانستان صحبت نکرد تا اینکه در اوت ۲۰۲۱، دو روز پس از سقوط کابل به دست طالبان، در گفت‌وگو با خبرگزاری اسپوتنیک به نقد خروج آمریکا از افغانستان پرداخت.

او در آن مصاحبه گفت که آمریکا نتوانست از تجربه کسب شده توسط شوروی سابق چیزی بیاموزد و همان اشتباه‌های استراتژیک شوروی را در افغانستان تکرار کرد.

گورباچف با اینکه اعتراف کرد که نحوه خروج روس‌ها از افغانستان اشتباهی بزرگ بود، اما در عین حال تاکید کرد که همه سیاست‌مداران روس در آن زمان موافق خروج ارتش سرخ از افغانستان بودند.

با اینکه گورباچف برنده جایزه صلح نوبل است و در جهان به عنوان قهرمانی که جهان را از جنگ سرد نجات داد شناخته می‌شود، اما مردمانی در کشورهایی نظیر افغانستان هنوز هستند که او را مسبب تمامی بدبختی‌های مردم این کشور از آغاز دهه ۹۰ میلادی تا امروز می‌دانند. گورباچف در آخرین روز اوت 2022 در مسکو از جهان رفت و توانست شاهد تکرار تاریخ در افغانستان باشد و خروج نیروهای آمریکایی و به دنبال آن، سقوط دولت در افغانستان را ببیند.