در روزهایی ایران شاهد ایستادگی و قیام زنان در برابر جمهوری اسلامی است و صحنه‌های برخورد مردم با نیروهای ضدشورش در خیابان پیوسته منتشر می‌شود، «جنگ جهانی سوم»، جدیدترین ساخته هومن سیدی، بعد از موفقیت در جشنواره فیلم ونیز، به عنوان نماینده ایران در رقابت اسکار ۲۰۲۳ معرفی شد.

طی هفته‌های اخیر، از فیلم «موقعیت مهدی» به عنوان گزینه موردنظر سازمان سینمایی برای معرفی به اسکار یاد می‌شد؛ اما دو جایزه‌ای که بخش افق‌ها جشنواره ونیز به «جنگ جهانی سوم» اهدا کرد، معادلات را تغییر داد.

سینمای ایران امسال با بحران فیلم مناسب برای رقابت اسکار مواجه بود. حضور «برادران لیلا» در بخش مسابقه جشنواره کن می‌توانست تکلیف هیئت انتخاب را روشن کند اما اتفاق‌هایی که در حاشیه این جشنواره رخ داد، باعث شد سازمان سینمایی علنا اعلام کند به این فیلم مجوز نمایش نمی‌دهد. مهم‌ترین بهانه برای توقیف فیلم سعید روستایی آن بود که پیش از حضور در جشنواره کن، مجوز نمایش نگرفته بود.

سازمان سینمایی در دولت ابراهیم رئیسی، قانون کسب مجوز نمایش برای حضور در جشنواره‌های خارجی را با سختگیری اجرا می‌کند و این اقدام به مانع جدیدی برای سینماگران ایرانی تبدیل شده است.

خصومت با سازندگان «برادران لیلا» تا حدی پیش رفت که این فیلم حتی در جمع گزینه‌های بررسی هم قرار نگرفت و به این ترتیب، سازمان سینمایی نشان داد که در تنبیه و مجازات آن‌ها جدی است. این کار با اعتراض سعید روستایی مواجه شد و او در مصاحبه‌ای با خبرگزاری ایسنا گفت که قرار بود سازمان سینمایی «انعطاف» به خرج دهد و فیلمش به شورای پروانه نمایش ارائه کند تا از توقیف دربیاید.

او از مسئولان سینمایی پرسید که چرا «برادران لیلا» با تمام امتیازهایی که داشت، از این رقابت کنار گذاشته شد؟ او به فروش خوب فیلم در اکران فرانسه اشاره و همچنین تاکید کرد اثرش تنها فیلم ایرانی حاضر در بخش مسابقه جشنواره کن امسال بود و قرار است در ۴۰ کشور اکران شود؛ اما هیچ‌کدام از این امتیازها باعث نشدند سازمان سینمایی وزارت ارشاد حتی اجازه بررسی این فیلم در هیئت انتخاب را صادر کند.

نامزدهای ایران برای اسکار

بر اساس اعلام سخنگوی کمیته معرفی فیلم ایرانی به اسکار ۲۰۲۳، پنج فیلم «موقعیت مهدی»، ساخته هادی حجازی‌فر، «پسر دلفینی»، ساخته محمد خیراندیش، «بدون قرار قبلی»، ساخته بهروز شعیبی، «تفریق»، ساخته مانی حقیقی، و «جنگ جهانی سوم»، به کارگردانی هومن سیدی، نامزدهای نهایی نمایندگی ایران در این رقابت بودند که در نهایت فیلم سیدی انتخاب شد.

در میان نامزدها، «تفریق» نماینده ایران در بخش رسمی جشنواره فیلم تورنتو بود و «بدون قرار قبلی» در جشنواره مسکو جوایز بهترین فیلم و بهترین بازیگر مرد را به دست آورد. رسانه‌های حکومتی برای معرفی این فیلم به اسکار تبلیغات زیادی کردند. شعیبی- که از فیلمسازان نزدیک به حکومت است- برای دریافت جایزه جشنواره مسکو با کراوات روی صحنه اختتامیه رفت؛ اقدامی که تلاشی برای زدودن شائبه وابسته بودن او به نظام تلقی شد.

بعد از جشنواره کن ۲۰۲۲ و نمایش فیلم «عنکبوت مقدس»، ساخته علی عباسی که در خارج از ایران تولید شده بود و به قتل‌های با انگیزه مذهبی سعید حنایی در مشهد می‌پرداخت، گروه‌های نزدیک به حاکمیت آن را «توهین به امام رضا» و «مقدسات» خواندند و سازمان سینمایی و رسانه‌های اصول‌گرا «بدون قرار قبلی» را نمونه مطلوب نمایش «ارادت» ایرانیان به امام هشتم شیعیان معرفی کردند.

حضور این فیلم در بخش مسابقه جشنواره مسکو در حالی رقم خورد که بسیاری از کشورهای دنیا این رویداد سینمایی را به دلیل تهاجم نظامی روسیه به اوکراین تحریم کرده بودند و امسال تعداد زیادی فیلم ایرانی در بخش‌های مختلف این جشنواره حاضر بودند و رسیدن جایزه به «بدون قرار قبلی» دور از ذهن نبود. با این حال، حتی هیئت انتخاب فیلم ایرانی برای اسکار هم موفقیت این فیلم در مسکو را جدی نگرفت و در نهایت «جنگ جهانی سوم» را که در یک جشنواره غربی جایزه برده بود، معرفی کرد.

«موقعیت مهدی» که جایزه بهترین فیلم جشنواره فجر ۱۴۰۰ را برد و انیمیشن «پسر دلفینی» که در اکران کم‌رونق این روزهای سینمای ایران بالاتر از حد انتظار مخاطب کسب کرد، موفقیت بین‌المللی چندانی نداشتند؛ هرچند «موقعیت مهدی» تا قبل از درخشش «جنگ جهانی سوم» در جشنواره ونیز، برای معرفی به اسکار شانس زیادی داشت و انتخابی ایدئولوژیک به شمار می‌رفت؛ چون بخشی از زندگی یکی از فرماندهان ایرانی جنگ با عراق را تصویر کرده بود و افراد و گروه‌های موسوم به «انقلابی» علاقه زیادی داشتند که یک فیلم با موضوع «دفاع مقدس» به اسکار معرفی شود.

غایبان سرشناس

«برادران لیلا» تنها غایب فهرست نامزدهای ایرانی اسکار ایران نبود. «شب، داخلی، دیوار»، ساخته وحید جلیلوند، که در بخش مسابقه اصلی جشنواره ونیز روی پرده رفت، هم می‌توانست یکی از گزینه‌ها باشد. اما جلیلوند مانند روستایی قبل از عرضه بین‌المللی فیلمش حاضر نشد آن را برای بررسی به وزارت ارشاد بدهد.

رسانه‌های تندرو که باخبر شده بودند این فیلم بخشی از اعتراض‌های مردم ایران به حکومت را دستمایه قرار داده، پیش از جشنواره ونیز خواستار برخورد با فیلم و سازنده‌اش شدند. البته هر چند به شهادت مخاطبان جشنواره ونیز، وحید جلیلوند در «شب، داخلی، دیوار»، برخورد خشن نیروهای امنیتی با مردم را به شکل بی‌سابقه‌ای به نمایش گذاشته است، در نشست پرسش و پاسخ جشنواره ونیز نیروهای امنیتی را «برادر» خود خواند و خواستار برقراری فضای مکالمه مردم و رسانه‌ها با آن‌ها شد.

تقلای جلیلوند برای فاصله گرفتن از مضمون فیلمش تلاشی برای نمایش «خودی» بودن به حکومت تلقی می‌شود تا به اصطلاح «زهر» فیلمش را بگیرد و امکان نمایش آن در ایران را فراهم کند. او با سابقه فعالیت در صداوسیما به عنوان مجری و بازیگر سریال‌ها و برنامه‌های مذهبی، به حضور در اسکار گوشه‌چشمی داشت. ولی سازمان سینمایی به هیئت انتخاب اجازه نداد این فیلم را بازبینی کند.

وضعیت نامعلوم اکران «جنگ جهانی سوم»

فیلم هومن سیدی در حالی از طرف ایران به آکادمی اسکار معرفی شد که هنوز در ایران به نمایش در نیامده است. بر اساس مقررات آکادمی، فیلم‌های معرفی‌شده برای رقابت در بخش بهترین فیلم بین‌المللی باید حداکثر تا ۹ آذر، حداقل به مدت یک هفته اکران تجاری همراه با فروش بلیت داشته باشند.

«جنگ جهانی سوم» که به گفته مسئولان سازمان سینمایی پیش از حضور در جشنواره ونیز بازبینی شده بود و مشکل پروانه نمایش نداشت، حدود ۴۰ روز فرصت دارد تا در ایران روی پرده برود و برای حضور در اسکار مجاز شود. این در حالی است که حتی پخش‌کننده داخلی این فیلم مشخص نیست. با این حال،‌ شورای صنفی نمایش که با سازمان سینمایی وزارت ارشاد کاملا هماهنگ است، روز ۲۸ شهریور آمادگی خود را برای اکران داخلی این فیلم اعلام کرد. هرچند تعداد زیادی فیلم در صف اکران ایستاده‌اند، باید دید خانه سینما و وزارت ارشاد چگونه این فیلم را در اکران متراکم ۱۴۰۱ جا می‌دهند.

نکته دیگر آنکه سرمایه‌گذار اصلی «جنگ جهانی سوم» نماوا است؛ یکی از پلتفرم‌های نمایش آنلاین شبکه نمایش خانگی که حالا به عرصه تولید فیلم سینمایی هم وارد شده است. با توجه به جدال شبکه نمایش خانگی با صداوسیما و طرفداری شرکت‌های فعال برای بازگشت نظارت بر این شبکه به وزارت ارشاد، به نظر می‌رسد سازمان سینمایی برای نمایش این فیلم در ایران پیش از موعد مقرر، همه تلاش خود را خواهد کرد و شرط حداقل یک هفته اکران عمومی پیش از ۹ آذر اجرا می‌شود.

این فیلم در بخش رقابتی فرعی جشنواره ونیز دو جایزه برد؛ اما بعید است برای رقابت فشرده در رشته بهترین فیلم بین‌المللی اسکار بخت چندانی داشته باشد.

 «جنگ جهانی سوم» گزینه‌ای مناسب برای وزارت ارشاد دولت رئیسی است. هومن سیدی از یک سو برچسب فیلمساز وابسته و حکومتی ندارد و از سوی دیگر برای پیوستن به جبهه فیلمسازان مستقل مخالف حکومت هم تلاشی نمی‌کند. او در یک مصاحبه مطبوعاتی به بهانه نمایش فیلم خود در جشنواره ونیز، در پاسخ به سوالی درباره نسبت اثرش با جامعه امروز ایران، گفت که امکان دارد این داستان در هر جغرافیایی رخ دهد و با وضعیت ایران امروز ارتباطی ندارد. به این ترتیب، خط خود را از فیلمسازی مانند جعفر پناهی یا محمد رسول‌اف جدا کرد و این پیغام را به دولت جمهوری اسلامی داد که در چارچوب سانسور حکومتی فیلم می‌سازد، درخواست مجوز می‌کند و داعیه مخالفت با وضعیت موجود را ندارد.

دستمزد این ابراز وفاداری آن بود که اعضای هیئت انتخاب فیلم ایرانی برای اسکار که از طرف بنیاد سینمایی فارابی و سازمان سینمایی منصوب شده بودند، «جنگ جهانی سوم» را به عنوان نماینده ایران معرفی کردند و پرونده این انتخاب در سال ۱۴۰۱ بسته شد.