از جمله رویدادهای مهمی که در سال‌های اخیر رخ داد و بر خاورمیانه تاثیر زیادی گذاشت، تحول جهان از حالت یک‌قطبی‌ به رهبری ایالات متحده آمریکا به چندقطبی و حضور فزاینده روسیه و چین در خاورمیانه در پی آن بود. این در حالی است که روسیه و چین بر داشتن منافع در خاورمیانه و ضرورت حضور خود در آن تاکید می‌کنند، اما آمریکا سرگرم ارزیابی منافع خود در خاورمیانه و بازنگری در نقش رهبری‌‌اش در این منطقه است.

جو بایدن در نخستین سفر خود به خاورمیانه به عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا، بر احیای روابط کهن با متحدان واشنگتن در منطقه و تقویت ساختار امنیتی آن تاکید کرد. به بیان دیگر، بایدن در این سفر، سیاست سنتی گذشته را دنبال کرد و برنامه جدید و متفاوتی با خط‌مشی سلف خود ارائه نداد. تنها نکته تازه و قابل‌توجهی که در سخنان و موضع‌گیری‌های بایدن وجود داشت، این بود که بر مقابله با چالش‌های فزاینده ناشی از حضور روسیه و چین تاکید و تصریح کرد که آمریکا قصد ندارد میدان را به سود این دو رقیب خود ترک کند. او در سخنرانی خود در نشست کشورهای عضو شورای همکاری خلیج +۳ در جده، اعلام کرد: «ایالات متحده آمریکا از منطقه خاورمیانه عقب‌نشینی نخواهد کرد تا خلا آن را روسیه یا چین یا ایران پر کنند.»

با این حال به نظر می‌رسد بایدن در این عرصه پیشرفتی نداشته است. برای مثال، او نتوانست اسرائیل را به اتخاذ موضعی هماهنگ با موضع غرب در برابر روسیه وادار کند. چنانچه تل‌آویو از محکوم کردن حمله روسیه به اوکراین سر باز زد و تنها به تایید لفظی سخنرانی ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین، بسنده کرد. چون تحرکات هوایی اسرائیل در سوریه بیشتر به همکاری روسیه که بر فضای سوریه مسلط است، بستگی دارد و اگرچه حکومت فعلی اسرائیل موضع خود را با غرب هماهنگ کرد، تاکنون از دادن هر نوع تعهدی برای کمک قوی به اوکراین خودداری کرده است.

افزون بر آن، رهبران آمریکا از روابط عمیق و همه‌جانبه اسرائیل با چین از جمله در بخش‌ فناوری و بازرگانی و نیز نقش گسترده پکن در بندر حیفا که برای ناوگان ششم آمریکا نقطه ارتباطی مهمی به شمار می‌رود، به‌شدت نگران‌اند.

از سوی دیگر، عربستان سعودی نیز با چین و روسیه روابط خوبی برقرار کرده است. چنانچه ریاض با این استدلال که توان تولیدش محدود است، از پذیرش تقاضای واشنگتن مبنی بر افزایش صادرات نفت برای جبران کمبود انرژی در جهان سر باز زد.

گذشته از آن، ریاض این اواخر واردات محلی‌ سوخت سبک روسی را افزایش داد و فشارهای بین‌المللی برای کاستن از صادرات نفت روسیه را که حتی به افزایش فروش بیشتر نفت خودش در بازارهای جهانی منجر می‌شد، نادیده گرفت. در عین حال، به نظر می‌رسد همکاری‌های نظامی روسیه و عربستان سعودی نیز روبه‌افزایش است؛ گرچه در مقایسه با همکاری‌های امنیتیِ که عربستان سعودی با آمریکا دارد، در آغاز راه قرار دارد.

همکاری هسته‌ای میان ریاض و مسکو هم ادامه دارد و اکنون در مسیر درستی قرار گرفته است. چنانچه روسیه پس از امضای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، در مناقصه ساخت رآکتور هسته‌ای در عربستان سعودی شرکت کرد.

عربستان سعودی هم‌زمان روابطش با چین را نیز گسترش داد. تا جایی که اکنون پکن به بزرگ‌ترین خریدار نفت عربستان سعودی تبدیل شده است. پس از اینکه هر دو کشور در سال ۲۰۱۶، بر یک مشارکت راهبردی بلندمدت در بخش انرژی، به توافق رسیدند، اکنون تلاش‌ دارند ترتیبات به‌گونه‌ای اتخاذ شود که چین بتواند بهای نفت وارداتی‌ از عربستان سعودی را به‌ جای دلار به واحد پول خود، یوآن، پرداخت کند.

هم‌زمان، همکاری‌های نظامی میان عربستان سعودی و چین نیز روبه‌رشد است. ریاض تاکنون تعدادی پهپاد و جنگنده‌ نظامی از پکن خریده و ممکن است به کمک پکن برای ساخت موشک‌های بالیستیک نیز اقدام کند. علاوه بر آن، قرار است طرح بزرگ چین موسوم به «یک کمربند، یک جاده» عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر را هم به عنوان پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای در بر بگیرد و تلاش‌های دولت‌های ترامپ و بایدن برای جلوگیری از این گام، تاکنون ناکام مانده است.

امارات متحده عربی نیز با روسیه روابط بسیار نیرومند و گرمی برقرار کرده است؛ تا جایی که بر اساس پیش‌بینی برخی از ناظران، ممکن است روابط ابوظبی و مسکو تا سطح هم‌پیمانی ارتقا یابد. در حال حاضر، دبی به خانه امنی برای ثروت روسیه در خارج تبدیل شده است و بسیاری از ثروتمندان روس نزدیک به دولت روسیه، برای گریز از تحریم‌های غربی سرمایه‌های خود را به دبی انتقال داده‌ و در بخش مسکن سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

امارات متحده عربی همچنین در بخش سیاست نفتی نیز به روسیه و عربستان سعودی پیوست و از افزایش تولید نفت برای رفع نیاز جهانی به انرژی، خودداری کرد.

روابط میان مصر و روسیه نیز به‌سرعت در حال نزدیک شدن است. گفته‌ می‌شود میان عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهوری مصر، و ولادیمیر پوتین رابطه‌ای بسیار گرم و دوستانه‌ وجود دارد. چنانچه قاهره از اتخاذ یک موضع محکم علیه حمله روسیه به اوکراین پرهیز کرد.

اخیرا سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، برای گفت‌و‌گو درباره وضعیت اوکراین و اوضاع منطقه، به قاهره سفر کرد و با استقبال گرم مقام‌های مصری مواجه شد. اکنون این روابط با آغاز ساخت نخستین نیروگاه انرژی هسته‌ای در مصر که شرکت روسی «روساتوم» به عهده دارد، قوت بیشتری یافته است.

علاوه بر آن، مصر خرید سلاح از روسیه را افزایش داده است. گفتنی است مصر یکی از شرکای حیاتی آمریکا در چهار دهه گذشته به شمار می‌رود و اکنون نزدیک شدن مصر به روسیه به‌ گونه‌ای‌ که ذکر شد، می‌تواند برای منافع راهبردی ایالات متحده آمریکا در این کشور چالش بزرگی باشد.

تحولات یادشده نشان می‌دهد که عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر تا چه میزان به تنوع سیاست خارجی علاقه‌مندند. این وضعیت رقابت میان واشنگتن، مسکو و پکن را شدت می‌بخشد. اگر آمریکا سیاست‌های خود را در خاورمیانه- به‌ویژه در مسئله فلسطین- به صورت بنیادین و عملی تغییر ندهد، کشورهای عربی عمده مجبور خواهند شد هرچه بیشتر خود را به روسیه و چین نزدیک و برای ایجاد توازن راهبردی در منطقه و حل معضلات منطقه‌ای و تحقق منافع ملت‌های منطقه، روابط خود را با مسکو مستحکم‌تر کنند.