می‌دانستند ترکیه روزی حساب پس خواهد داد. معماران، برنامه‌ریزان شهری، زلزله‌شناسان و مهندسان ساختمان را می‌گویم. گفتند زلزله بزرگی خواهد آمد. درباره عواقب سهل‌انگاری در اجرای قوانین ساختوساز، بی‌برنامگی در برنامه‌ریزی شهری و استانداردهای ضعیف ساختوساز هشدار دادند که گریبان ترکیه را خواهد گرفت.
مورات بالامیر فقید، از برنامه‌ریزان شهری ارشد این کشور، حتی نام کتاب خود را که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد، «سرنوشت کاساندرایی برنامه‌ریزان» گذاشت؛ برگرفته از افسانه یونان باستان درباره زن جوانی که از موهبت توانایی پیشگویی برخوردار است، اما طلسم شده است که هشدارهایش نادیده گرفته شوند.
عاکف بوراک آلتار، از اعضای ارشد هیات‌مدیره مجمع برنامه‌ریزان شهری ترکیه، میگوید: «نمی‌خواهیم بی‌گناهی خود را ثابت کنیم و بگوییم «به شما گفتیم و شما گوش نکردید». نگاه پیروزمندانه نیست، خشم است و اندوه عمیقی که زبانم از بیانش قاصر است.»
ترکیه اینک آوارهای دو زلزله مهیب را برمی‌دارد که بیش از ۳۸ هزار کشته در ترکیه بر جای گذاشت و جان دست‌کم شش هزار نفر را در آن سوی مرزهای این کشور در شمال سوریه گرفت. این فاجعه کشور را در اندوهی ژرف فرو برده است. ترکیه از زلزله‌خیزترین کشورهای دنیا است و در زلزله ۲۴ سال پیش نیز چنین آمار عظیمی از کشتگان داشت.
پس از آن زلزله، که مرکز آن نزدیک شهر ازمیت در شمال غربی این کشور بود، قوانین ساختوساز به‌روز شد، استانداردها بالاتر رفت و سیاست‌های بیمه اجباری اعمال شد. دستور دادند کیفیت خانه‌های موسوم به «گجه‌کوندو» که تقریبا یک‌شبه در حاشیه شهرهای بزرگ ساخته شده بود، ارتقا یابد یا آن‌ها را از بین ببرند.
رجب طیب اردوغان که اینک رئیس جمهوری ترکیه است اما آن زمان اصلاح‌طلبی پرشور (و شهردار پیشین استانبول) بود، در زمره منتقدان پرسروصدای نحوه مدیریت دولتی زلزله درآمد. او و حزبش، حزب عدالت و توسعه (AKP) بر موج خشم و نارضایتی عمومی از این فاجعه و از اقتصاد کشور سوار شدند و در سال ۲۰۰۲ به پیروزی دست یافتند.
اما به رغم تعهدی که برای مقاوم‌تر کردن ترکیه در برابر زلزله داده بودند، به گفته دست‌اندرکاران، قشر مرفهی از سازندگان، تکیه‌گاه دیرین نخبگان ترکیه، پس از ۱۹۹۹ به قدرت سیاسی بیشتری هم دست یافتند. به نظر می‌رسد که روند دستیابی به حداکثر سود، سرانجام بر دغدغه ایمنی عمومی چربید.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
یکی از دست‌اندرکاران این صنعت میگوید، «فرض کنیم ساختن یک ساختمان پنج طبقه ۵۰۰ هزار دلار (۴۱۵ هزار پوند) برایمان هزینه دارد و می‌خواهیم به قیمت یک میلیون دلار بفروشیمش. اما اگر امکان ساختن آن با ۳۰۰ هزار دلار، استفاده از مصالح ارزان‌تر و پرداختن ۳۰ هزار دلار برای گرفتن تاییدیه فراهم باشد چه؟ می‌توان با پرداختن رشوه یا پارتی‌بازی کاری کرد که بگذارند هرکاری دلت می‌خواهد بکنی. می‌توان با یک ملاقات و صرف چای، مشکلات را برطرف کرد.»
سازندگان می‌توانستند بخشودگی‌هایی را بخرند که رسما ساختمان را با قوانین انطباق می‌داد، چه واقعا منطبق بود و چه نبود. آلتار میگوید، «ساختمان‌های غیرقانونی قانونی شد. این ساختمان‌ها بازرسی نمی‌شد. اگر رشوه بدهی، دیگر مشکلی نیست.»
معماران طرح‌هایی تنظیم کردند؛ از جمله با ویژگی‌های بلندپروازانه ضدزلزله. اما این بدان معنا نبود که عملا مصالح درستی استفاده می‌شد. مسلما استفاده از بتنی که به قدر کافی با فولاد مسلح نشده یا استفاده از مصالح با استانداردهای پایین‌تر از حد مجاز، ارزان‌تر تمام می‌شود.
مهندسان از این حیرت‌زده شدند که حتی به ساختمان‌های مسکونی که خوب ساخته شده بودند، پس از ساخت و در صورت نیاز، چیزهایی اضافه می‌شد یا اصلاحاتی در آن‌ها صورت می‌گرفت تا سود بیشینه شود و یک، دو یا سه طبقه به پشت‌بام بنا اضافه می‌شد یا یک جای اضافه برای آسانسور به بناهای قدیمی‌تر اضافه می‌شد. آپارتمان‌های بیشتری به فروش رفت؛ اما به قیمت چه میزان [کاهش از] ایمنی؟
در پی وقوع مرگبارترین زمین‌لرزه ترکیه و سوریه در حدود یک قرن اخیر، ایندیپندنت به جمع‌آوری کمک‌های نقدی فوری موردنیاز اقدام کرده است.
یکی از اقدامات رایج که برای معماران آزارنده است، اجاره دادن طبقه همکف به خرده‌فروشان و مغازه‌دارها است که ممکن است برای ایجاد فضای تجاری بیشتر، سازه‌های بارگیر، مانند ستون‌ها، تیرهای سردر و دیوارها را از میان بردارند. اما با این کار ساختمان‌ها بسیار بی‌ثبات‌تر می‌شوند و احتمالا در صورت وقوع زلزله قدرت تحمل وزن [بنا] را ندارند. ساختمان‌ها مانند درخت‌هایی می‌شوند که تیشه به ریشه‌شان خورده باشد و با یک هل دادن نقش زمین شوند.
کورکوت اوزگنلر، مدیرعامل شرکت معماری بین‌المللی 3XKO میگوید: «مثل این است که در عناصر سازه‌ای موجود در طبقه همکف ساختمان «مواد منفجره» کار گذاشته باشیم که در انتظار جرقه‌ای بر اثر زمین‌لرزه باشد.»
او به توصیف سرخوردگی و نومیدی خودش و سایر معماران پس از شنیدن گستردگی زلزله اخیر می‌پردازد.
او میگوید: «معماران و مهندسان، ساختمان‌ها را برای مشتریان، سهامداران و کاربران، با توجه به تمام قوانین، مقررات و استانداردهای صحیح ساختوساز و نیز ویژگی‌های مهندسی مکانیکی و سازه‌ای مخصوص و ضدزلزله، طراحی می‌کنند. بعد یک فروشگاه در طبقه همکف جا خوش می‌کند و ستون‌های بنا را حذف می‌کنند تا فضا را بزرگ‌تر کنند. این اقدام درد و رنج بسیاری پدید آورد.»
او می‌افزاید: «[به اعتقاد من] فقط با پیروی از برخی قواعد موجود در قوانین ساختوساز و قواعد ساختمانی در کنار اصول برنامه‌ریزی شهری، آمار مرگ‌و‌میر می‌توانست کمتر از این باشد.»
معماران و برنامه‌ریزان بارها در مورد این سوء‌استفاده‌ها و میانبرها هشدار داده‌اند، اما رشد سریع و مهارنشده از مدت‌ها پیش شعار حکومت اردوغان بوده است. رئیس جمهوری نرخ بهره را کاهش داده و وضعیت تورم را وخیم‌تر کرده است، اما جامعه را به ساختوساز بیشتر تشویق می‌کند.
دست‌کم یکی از عوامل پیدایش جنبش اعتراضی گزی پارک در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، نگرانی در مورد قدرت مهارنشده ساختمان‌سازان به زعم بسیاری از مردم ترکیه بود؛ سازندگانی که شهرها و محله‌ها را به سرعت دچار دگرگونی می‌کردند. سال ۲۰۱۶ مقام‌های ترکیه ۱۵ عضو مجمع معماران این کشور را دستگیر کردند و گمان می‌رفت انتقاد آنان از سیاست‌های شهری این کشور، یکی از علل دستگیری آنان باشد.
سال ۲۰۱۸، دولت قانون جدیدی برای عفو عمومی در ارتباط با ساختوساز غیرقانونی وضع کرد که میلیاردها دلار سود برای دولت به ارمغان آورد. همان وقت معماران و برنامه‌ریزان شهری هشدار دادند که این قانون موجب می‌شود شهرهای ترکیه به «گورستان‌هایی» تبدیل شوند که سودش به جیب ساختمان‌سازان می‌رود.
بنا به گزارش‌ها، اسین کویمن، رئیس انجمن معماران، همان موقع گفت: «مردم بهای این اقدام را با جان خود خواهند داد.»
حالا مقام‌های ترکیه در ارتباط با ساختمان‌هایی که فرو ریختند، بیش از ۲۰۰ مورد حکم جلب صادر کرده‌اند. هفته گذشته، مسئولان فرودگاه استانبول دو پیمانکار را که سعی داشتند از کشور فرار کنند، بازداشت کردند.
دهه‌ها است که سایه ساختمان‌سازهای ترکیه بر سر این کشور سنگینی می‌کند و برخی، آن‌ها را یک طبقه اجتماعی مجزا توصیف می‌کنند. آنان کارکردهای زیادی برای اردوغان داشته‌اند: طرح‌های مربوط به املاک و حمل‌و‌نقل که در دوره ۲۰ ساله حکومت او انجام شد، از جمله بحث‌انگیزترین موضوعات سیاسی اردوغان و طرفدارانش بوده است. به نظر می‌رسد که اردوغان از همذات‌پنداری با این ساختمان‌سازها لذت می‌برد. سال ۲۰۱۹، در آستانه انتخابات شهرداری‌ها، اردوغان حین برپایی کارزارهای یارانش در شهرها، از محلی که امروز منطقه زلزله‌زده است، دیدار کرد و بابت تعداد زیاد بخشودگی مربوط به قوانین ساختوساز که دولت به ساکنان این منطقه داده بود، به خود بالید.
نکته دیگر، شمار کثیر شرکت‌های ساختمانی در ترکیه است. در حالیکه شمار شرکت‌های ساختمانی آلمان حدود پنج هزار است و ایالات متحده شاید ۵۰ هزار شرکت ساختمانی داشته باشد، به گفته یک منبع آگاه در این صنعت، ترکیه بالغ بر ۳۰۰ هزار شرکت ساختمانی دارد.
منابع آگاه صنعت ساختوساز خاطرنشان کردند که در سراسر منطقه زلزله‌زده برخی از ساختمان‌ها فروریختند، در حالیکه ساختمان‌ها دیگری در آن سوی همان خیابان حتی دچار ترک‌خوردگی هم نشدند. یکی از دست‌اندرکاران ساختوساز میگوید: «واضح است که برخی از شرکت‌های ساختمانی مقررات را رعایت کردند و برخی نکردند.»
در نتیجه رقابتی برای پایین آوردن هزینه در می‌گیرد. سازندگانی که وسواس کمتری دارند، می‌توانند در مناقصه‌ها قیمت پایین‌تر پیشنهاد بدهند و سود بیشتری کسب کنند، طوری که رقبای آن‌ها هم وسوسه می‌شوند از گوشه‌و‌کنار [هزینه‌ها] بزنند. سازنده‌ای میگوید که همیشه ضوابط را در پروژه‌ها رعایت می‌کند و آرزو می‌کند آن دسته از همکارانش که اخلاق را زیرپا می‌گذارند، بهای آن را بپردازند و حتی تحت پیگرد کیفری قرار گیرند. میگوید: «چرا من دارم مقررات را رعایت می‌کنم، در حالیکه هیچ کس دیگر نمی‌کند؟»
اما تقصیر را نباید فقط به گردن سازندگان انداخت. ساواش کارابولوت، کارشناس ژئوفیزیک، و گروه تحت سرپرستی او از دانشگاه فنی گبزه، همین هفته برای ارزیابی خسارت‌ها به منطقه زلزله‌زده شتافتند. طبق یافته‌های آنان، ساختمان‌هایی مثل مراکز خرید، روی شالوده‌هایی نامناسب و ضعیف بنا شده‌اند و برج‌ها روی خاک نرم ساخته شده‌اند که به اثرات زلزله دامن می‌زند. هیچ بازرسی نباید اجازه می‌داد چنین بناهایی ساخته شود.
کارابولوت میگوید: «ساختمان‌های زیادی در روستاها تحت نظارت مهندسی قرار نگرفته بودند و ساکنان این منطقه خودشان آن‌ها را ساخته بودند. مشکل این است که دولت مرکزی فرایند بازرسی را خصوصی کرد.»
منابع آگاه خاطرنشان می‌کنند که سازندگان صرفا بخشی از کل نظام قدرت‌اند. اگر کار سازندگان به دادگاه بکشد، ادعا می‌کنند که مصالح را از عمده‌فروشان معتبر خریده‌اند و برای اثبات آن رسید دارند. از عمده‌فروشان هم اگر شکایت شود، خواهند گفت همه بتن‌ها و تیرآهن‌های آن‌ها تاییدیه‌های لازم را از مراجع ذی‌صلاح دارند. از وزارت مسکن هم که شکایت شود، خواهد گفت کارهای اداری را طبق روال انجام داده‌اند و فقط از بخشنامه‌های ریاست جمهوری پیروی می‌کنند. همه [می‌گویند] کارهای خود را مو‌به‌مو به دقت انجام داده‌اند.
یکی از دست‌اندرکاران صنعت ساختوساز ترکیه میگوید «مدام با سازندگان صحبت می‌کنم و می‌گویند هراسی ندارند. بله مرتکب جرم شده‌اند... اما اگر کار به دادگاه بکشد، در واقع کار به بالایی‌ها می‌کشد و آن‌ها باید پاسخگو باشند.»
***
به قول معروف زلزله آدم‌ها را نمی‌کشد، ساختمان‌ها می‌کشند. اما زلزله‌های ششم فوریه که جنوب ترکیه و شمال سوریه را درهم کوبید چنان قدرت فوق‌العاده‌ای داشت که ورای کیفیت ساختوساز ساختمان‌ها، مرگبار و بی‌سابقه بود. لرزه‌هایی به بزرگی ۷.۸ و ۷.۵ در ژرفای بسیار کم و نیز بیش از دو هزار پس‌لرزه، هر جا رخ دهد، ویرانی به بار می‌آورد.
مهندسان عمرانی که فیلم لرزه‌های طولانی و قوی این زلزله را دیده‌اند، سری تکان داده‌اند و پی برده‌اند که در برابر اثرات آن کمتر سازه‌ای، اگر نگوییم هیچ سازه‌ای، می‌توانست مقاومت کند. چندین بنای تاریخی و ارگ باستانی که در زلزله‌های بسیاری دوام آورده بودند، در این آخرین فاجعه فروریختند.
زمان نخستین و بزرگ‌ترین ضربه زلزله، یعنی چهار صبح، و قرار داشتن کانون آن در منطقه‌ای که جمعیت نسبتا متراکمی دارد و هزاران سال گهواره تمدن بوده است، نیز به ویرانی دامن زد.
زلزله از دیرباز بخشی از تاریخ این منطقه بوده است. طبق محاسبه کارشناسان، در دو هزار سال گذشته در قسمت جنوب شرقی ترکیه واقع در نزدیکی منطقه تاریخی انطاکیه، دست‌کم ۲۵ زلزله بزرگ رخ داده است. یعنی در هر دوره زیستی، میانگین حدود یک رویداد زلزله‌ای ویرانگر رخ داده است. شهر امروزی انطاکیه در استان حتای که در تازه‌ترین زلزله‌ها به شدت آسیب دید، نام خود را از همان شهر باستانی گرفته است.
هگنار وتنپاف، پروفسور تاریخ عثمانی در دانشگاه کالیفرنیا، دیویس، میگوید: «این منطقه زلزله‌خیز است و این زلزله‌خیزی در جغرافیا، زمین‌شناسی و تاریخ آن ثبت شده است. شکاف‌ها و گسل‌هایی در زمین وجود دارد که می‌توان به چشم خود دید.»
منتقدان از دیرباز خواستار آن بوده‌اند که ترکیه برای وقوع زلزله‌ها آمادگی بهتری پیدا کند و بسیاری خواستار آن بوده‌اند که با توجه به شکنندگی زلزله‌ای منحصر‌به‌فرد این کشور، برنامه‌ریزی و حتی بسیج اجتماعی صورت گیرد. در واقع، خود اردوغان بارها افزایش و تقویت قابلیت‌های مقابله با بلایا را درخواست کرد و در سال ۲۰۰۹ تمامی چنین اقداماتی را در چارچوب اختیارات دولت آنکارا از نو سازماندهی کرد.
اما برنامه‌ریزی شهری ضعیف، آن تلاش‌ها را مختل کرد. ترکیه اجازه داد شهرها بدون تقویت ساختارها و از جمله امکانات تخلیه و مدیریت بلایا گسترش یابند.
آتلار میگوید: «محله‌ای سه هزار نفری داریم که اهالی آن در خانه‌های پنج‌طبقه زندگی می‌کنند. خانه‌ها را بازسازی و هشت طبقه می‌کنیم، و جمعیت به پنج هزار نفر افزایش می‌یابد. اما وقتی جمعیت را افزایش می‌دهیم، باید از زندگی اجتماعی هم پشتیبانی کنیم. باید مدرسه، خیابان، پارکینگ، پارک، پیاده‌رو و امکانات مراقبت بهداشتی بیشتری داشته باشیم. اما این‌ها افزایش نمی‌یابد. و مشکل اصلی شهرهای ترکیه همین است.»
میلیاردها پولی که بعد از زلزله ۱۹۹۹ بابت بخشودگی‌ها و بیمه اجباری سالانه زلزله از صاحبان املاک گرفتند، می‌بایست ترکیه را در برابر زلزله مقاوم‌تر می‌کرد. اما بسیاری خاطرنشان کردند که به نظر می‌رسد آمادگی این کشور در برابر فاجعه اخیر، به همان ضعیفی ۲۴ سال قبل بود. آتلار میگوید: «گفتند پول‌ها را صرف قوی‌تر‌سازی شهرها خواهند کرد. اما آن پول‌ها کجا رفته است؟»
برای مثال، برنامه‌ریزان شهری گفتند بالغ بر ۸۰ درصد جاهایی که دولت برای انتقال شهروندان در برخی شهرها تخصیص داده بود، به سازندگان تحویل داده شده است. کارابولوت، کارشناس ژئوفیزیک، در سال ۲۰۱۹ هشدار داد: «آمادگی که جای خود دارد، حتی جایی برای جمع کردن زلزله‌زدگان نداریم، که ساده‌‌ترین کاری است که می‌توان انجام داد.»
این دیدگاه که ترکیه چنانکه باید برای مقابله با زلزله آماده نبود، خشم اردوغان را برانگیخته است. پس از زلزله سال ۲۰۲۰ که در نزدیکی شهر الازیغ در شرق این کشور رخ داد، او در واکنش به منتقدان از کارنامه دولت خود دفاع کرد.
او در مراسم خاکسپاری دو تن از ۴۱ جان‌باخته این زلزله گفت: «به شایعات گوش ندهید. به تبلیغات منفی و مخالف هیچ کس گوش ندهید و بدانید که ما خدمتگزار شماییم.»
او ضمن پذیرش اشتباهاتی در مقابله با زلزله‌های ششم فوریه نیز تاکید کرده است که بزرگی، مکان و زمان زلزله‌ها طوری بود که هر دولتی را دچار چالش می‌کرد. اما خود امدادگران گفتند مشکل در کارایی و حتی اراده داشتن بود، نه در ظرفیت. داوطلبی از استانبول گفت که گروه آن‌ها که امدادگرانی آموزش‌دیده‌اند، به زحمت توانستند برای پیوستن به عملیات امداد مجوز بگیرند. به نظر می‌رسد که سازمان امداد دولت فقط به گروه‌های امداد و خیریه‌هایی روی خوش نشان می‌داد که به گرایش سیاسی اردوغان نزدیک بودند، نه به آن‌هایی که اول از همه رسیدند و آماده کمک کردن بودند.
این داوطلب میگوید: «همه می‌دانستند چه کاری باید انجام دهند. می‌دانستند زمین‌لرزه دارد رخ می‌دهد و آموزش دیده بودند. امدادگران وضعیت خوبی دارند. بحث فقدان ظرفیت نبود، بحث فقدان هماهنگی یا حتی اراده داشتن بود. از استانبول با پرواز آمدیم و ۲۴ ساعت طول کشید به آنجا برسیم. حتی بیشتر هم معطل شدیم تا مجوز امداد بدهند و این جنایت بود.»
در ترکیه ممکن است حتی بلای بدتری هم رخ دهد. شهر ۱۶ میلیون‌نفری و زلزله‌خیز استانبول که همچنین بزرگ‌ترین کلان‌شهر اروپا است، نیز می‌تواند دچار زلزله بزرگی شود. اکرم امام‌اوغلو، چهره سرشناس مخالف و شهردار این شهر، روز چهارشنبه گفت از یک میلیون و ۶۰۰ هزار سازه این شهر دست‌کم ۹۰ هزار سازه وضعیت نامطلوبی دارد. سایر کارشناسان می‌گویند حدود ۷۵ درصد ساختمان‌های این شهر در صورت بروز زلزله با خطر مواجه می‌شوند.
امام‌اوغلو با حضور در تلویزیون گفت: «ساختمان‌ها آسیب دیده‌اند، در جاهای نادرست قرار دارند و فرو خواهند ریخت. ای کاش می‌توانستم به شهروندان استانبول بگویم در خانه‌هایتان آسوده و آرام بخوابید.»
© The Independent
