در هفته‌های اخیر سرعت تغییر دینامیک‌های سیاسی در منطقه خلیج فارس افزایش یافته است. نقش مهم میانجیگری چین بین ایران و عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط یکی از رویدادهای ژئوپلیتیکی در منطقه بود که در صورت عملیاتی شدن، برای میان‌مدت هم می‌تواند ثبات و امنیت در منطقه را فراهم‌ کند و این ثبات و امنیت فرصت مناسبی برای افزایش نقش کشورهای منطقه در امنیت جهانی انرژی و رشد بیشتر اقتصادی خواهد بود‌. 

همچنین در غیاب آمریکا و تداوم جنگ اوکراین، فرصت برای افزایش نقش چین در معادلات سیاسی خاورمیانه بیش از پیش افزایش یافته است. در ظاهر سیاست نگاه به شرق و افزایش روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهای چین و روسیه، اولویت دولت ابراهیم رئیسی بوده است، هرچند با نگاهی به حجم تجارت این دو کشور با ایران و کشورهای عربی منطقه به‌خوبی می‌توان دید که اولویت مسکو و پکن کشورهای عرب منطقه است. آخرین تحولی که می‌تواند در معادلات سیاسی منطقه نقش مهمی ایفا کند و نشان‌دهنده ائتلافی بین تهران، پکن و مسکو باشد، برگزاری رزمایش مرکب کمربند امنیت دریایی با حضور نیروی دریایی ایران و نیروی دریایی چین و روسیه در دریای عمان بود.

این رزمایش از چند سال پیش برگزار می‌شود و رزمایش فعلی از روز چهارشنبه ۱۵ مارس آغاز شد. طبیعی است که هر سه کشور از مشارکت در این رزمایش اهداف مختلفی را دنبال می‌کنند، براساس بیانیه وزارت دفاع چین، برگزاری این رزمایش‌ با هدف «تعمیق همکاری عملی بین نیروی دریایی کشورهای شرکت‌کننده»  صورت می‌گیرد.

تغییر شرایط منطقه‌ای از سال ۹۸

باید در نظر داشت که چین در سال‌های گذشته نیز رزمایش برگزار کرده است، اما رزمایش سال ۹۸ از‌‌لحاظ امنیت انرژی و تحولات سیاسی در منطقه اهمیت بیشتری داشت. رزمایش مشابهی در دی‌ماه سال ۱۳۹۸ با حضور نیروی دریایی ایران، روسیه و چین در منطقه برگزار شد. قبل از برگزاری این همایش، حملات به کشتی‌های نفتی و توقیف نفتکش‌ها در منطقه افزایش یافته و امنیت عرضه انرژی با چالش جدی روبرو شده بود.

افزایش چنین حملاتی باعث شد تا بحث امنیت عرضه انرژی در تنگه هرمز و خلیج فارس به بحث اول کشورهای تولید‌کننده و مصرف‌کننده انرژی تبدیل شود و در آن بازه زمانی ناوگان برخی کشورهای جهان برای اسکورت نفتکش‌ها روانه خلیج فارس شوند. باید در نظر داشت که قسمت اعظم نفت و ال‌ان‌جی تولیدی کشورهای منطقه از تنگه هرمز و خلیج فارس راهی بازار می‌شود. چین در آن زمان برای تامین امنیت انرژی مورد نیاز، حضور نظامی و سیاسی‌اش را در منطقه افزایش داد و مشارکت فعالی در منطقه داشت، روسیه برای توزان قوا و منافع ملی‌اش در رزمایش شرکت کرد و حسن روحانی، رئیس جمهوری وقت ایران، هم پس از خروج آمریکا از برجام هشدار داده بود که وقتی ایران قادر به صادرات نفت از تنگه هرمز نیست، دلیلی ندارد بقیه کشورهای منطقه بتوانند نفت صادر کنند.

بحران اوکراین و کاهش نقش روسیه در منطقه

حمله روسیه به اوکراین و تحریم این کشور باعث شد تا روسیه به‌تدریج در انزوا قرار گیرد. تحریم‌های متعدد غرب نه‌تنها باعث کاهش درآمد ارزی روسیه شد، بلکه شرایط برای حضور دولتمردان روسی در برخی اجلاس بین‌المللی نیز سخت‌تر شد. دولتمردان روسی برای نشان دادن در انزوا نبودن، به کشورهای همسایه سفر کردند‌. در حال حاضر آینده روشنی برای جنگ اوکراین نمی توان پیش‌بینی کرد و مسکو برای ایفای نقش مهم در منطقه و افزایش سطح روابطش با ایران در این رزمایش حضور دارد، اما طبیعی است که این کشور به‌جز فروش بیشتر سلاح به کشورهای منطقه و اتخاذ سیاست مشترک با کشورهای عرب منطقه در بازار نفت، در شرایط فعلی ابزار زیادی برای نقش‌آفرینی در منطقه دارد و نباید انتظار داشت که حضور ایران، روسیه و چین به معنای حضور و تداوم ائتلاف نظامی و سیاسی بین پکن، تهران و مسکو باشد.

 حضور همه‌جانبه چین در خاورمیانه

حضور نظامی چین در کنار حضور فعالانه شرکت‌های انرژی‌اش در مناطقی که از آنجا انرژی وارد می‌کند، یکی از اصول اساسی امنیت انرژی چین است. با توجه به اتمام سیاست کرونای صفر چین و افزایش رشد اقتصادی که به معنای افزایش تقاضا برای انرژی است، طبیعی است که پکن بخواهد از نزدیک بر امنیت عرضه انرژی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان نظارت کند. کنترل مسیرهای انتقال انرژی و منابع تولید انرژی همیشه محل رقابت قدرت‌های جهانی بوده است.

پکن در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری زیادی در همه بخش‌ها در کشورهای عرب منطقه به‌ویژه امارات متحده عربی و عربستان سعودی انجام داده و امنیت این سرمایه‌گذاری‌ها برای پکن حیاتی است. حمله‌های موشکی و پهپادی گروه‌های نیابتی مورد‌حمایت ایران به پروژه‌هایی که شرکت‌های چینی در آن مشارکت دارند همواره باعث نگرانی پکن بوده است و چین با میانجیگری اخیر بین ایران و عربستان سعودی هم درصدد کاهش خطر حملات موشکی وپهپادی به زیر‌ساختارهای انرژی منطقه و پروژه‌هایی است که در آن‌ها حضور دارد و هم با حضور در رزمایش مرکب کمربند امنیت دریایی ۲۰۲۳ به قدرت‌های جهانی به‌ویژه آمریکا نشان می‌دهد که قدرت و نفوذ نظامی و سیاسی این کشور در منطقه هر روز درحال افزایش است.

اهداف متفاوت ایران در این رزمایش

تحولات هفته‌های اخیر و سفر علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، به امارات متحده عربی نشان داد که تهران به‌‌صورت جدی در حال رفع مشکلات با کشورهای همسایه است تا در نهایت شرایط برای احیای برجام مهیا شود. تهران با مشارکت در این رزمایش ضمن تاکید بر سیاست نگاه به شرق در بعد نظامی، در ظاهر می‌خواهد نشان بدهد که حفظ ثبات در منطقه خلیج فارس و دریای عمان اهمیت استراتژیک دارد، هرچند تداوم حمایت از گروه‌های نیابتی در تضاد با چنین سیاستی باشد. حرکت آرام جمهوری اسلامی برای رفع تنش با کشورهای مختلف نشان‌دهنده درک این موضوع مهم و حیاتی است که بدون تعامل با جهان نمی‌تواند مشکلات متعدد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران را حل کند.

برگزاری این رزمایش شاید نشان‌دهنده افزایش سطح همکاری نظامی بین سه کشور ایران، چین و روسیه بود، اما هر سه کشور اهداف متفاوتی را در منطقه دنبال می‌کنند. ایران در کنار برگزاری رزمایش با چین، به حل مشکلات با غرب نیاز دارد و بدون تعامل با غرب، روسیه و چین نمی‌توانند همه نیازهای اقتصادی ایران به‌ویژه بخش انرژی را تامین کنند. نباید فراموش کرد که با خروج آمریکا از برجام، اکثر شرکت‌های عمده روسی و چینی از ایران خارج شدند و با برگزاری چنین رزمایشی هم سرمایه‌گذاری چین و روسیه در ایران افزایش نخواهد یافت.

جمهوری اسلامی با به‌کارگیری سیاست خارجی تنش‌زدا و دیپلماسی فعال می‌تواند شرایط را برای افزایش همکاری‌های منطقه‌ای فراهم کند، اما اگر حمایت از گروه‌های نیابتی ادامه یابد و تغییر خاصی در برنامه‌های نظامی صورت نگیرد، عادی‌سازی روابط با کشورهای منطقه هم نتایج مورد نظر را برآورده نخواهد کرد. ایران به‌جز  تعامل با شرق و غرب، راه دیگری ندارد. قرار دادن همه تخم‌مرغ‌ها در سبد روسیه و چین در تضاد با منافع ملی مردم ایران است. می توان ادعا کرد برگزاری این رزمایش بیشتر در خدمت منافع روسیه است تا نشان دهد تحریم‌های متعدد غرب، کرملین را منزوی نکرده و این کشور همچنان در تحولات منطقه بازیگر مهمی است.