حمله نظامی روسیه به اوکراین کشورهای شمالی قاره اروپا را متوجه تهدیدی کرد که از نظر جغرافیای استراتژیک در یک‌صد سال گذشته به شکل‌های گوناگون وجود داشت. امکان مداخله نظامی روسیه در دو کشور سوئد و فنلاند با نوسان‌هایی در خلال جنگ سرد و دوران پس از سقوط شوروی وجود داشت، گرچه در همان دوران جنگ سرد چنین تهدیدی کم‌دامنه‌تر شد.

از دهه ۱۹۸۰، با توجه به تغییر وضعیت دو کشور از بی‌طرفی به «غیرمتعهد نظامی»، احتمال وقوع حرکت نظامی کاهش یافت. با این همه، تهدید روسیه در حالت خفته وجود داشت و می‌توانست در شرایط معینی به جنگی واقعی تبدیل شود.

با شروع عملیات جنگی روس‌ها در اوکراین (۲۱ فوریه ۲۰۲۱)، این نگرش بسیار تغییر کرد و احساس اینکه سوئد و فنلاند هدف بعدی روسیه خواهند بود، جایگزین احساس امنیت شد. به همین علت، کشورهای شمالی اروپا پیوسته به چتر حمایتی اتحادیه اروپا یا ناتو اندیشیده‌اند.

دو کشور فنلاند و سوئد پس از دهه‌ها بی‌‌طرفی و عدم‌تعهد نظامی به این نتیجه رسیدند که عضویت در ناتو پوشش امنیتی مطمئن‌تری برای آن‌ها فراهم می‌کند.

برای طرح این تقاضا هر دو کشور با دشواری‌هایی روبه‌رو بودند و مخالفت‌هایی از جانب جناح‌های سیاسی و حزب‌های دو کشور وجود داشت که خیلی زود، در اثر تهدید روسیه و جنگی که آغاز شده بود، به نیاز به داشتن پوشش امنیتی موثرتر تبدیل شد. چنین بود که در ماه مه همان سال، این دو کشور تقاضای عضویت خود را رسما به ینس استولتنبرگ، دبیرکل پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، تقدیم کردند.

اما این تقاضاها بلافاصله با دو نوع مخالفت مواجه شد. مخالفت اول از جانب روسیه بود. اما مخالفت روسیه نمی‌توانست و نتوانست مانعی در روند عضویت این کشورها در ناتو ایجاد کند، زیرا که برای عضویت در ناتو موافقت کلیه اعضای پیمان ناتو ضروری است و روسیه در این تصمیم‌گیری نقشی ندارد. در نتیجه، هر دو کشور منتظر شدند که ۳۰ کشور عضو ناتو در مورد عضویتشان تصمیم بگیرند.

عضویت فنلاند در ناتو

برای روسیه، عضویت فنلاند در ناتو یعنی همسایگی روسیه با کشوری که دیگر مانند فنلاند دوران جنگ جهانی دوم نیست، بلکه میزبان نیروهای رزمی ناتو از زمین و هوا و دریا است. مرز فنلاند با روسیه از هر کشور دیگری طولانی‌تر است. در آن سوی این مرزها و از طریق دریای بالتیک، کشور سوئد قرار دارد که پنجمین کشور پروسعت اروپایی است.

اما فقط روسیه نبود که با عضویت این دو کشور مخالفت کرد. ترکیه و مجارستان نیز- که از اعضای ناتو هستند- با افزودن فنلاند و سوئد به پیمان مخالفت کردند. مجارستان هیچ دلیلی برای مخالفت با عضویت فنلاند در ناتو اعلام نکرد و در نهایت نیز برای پیوستن فنلاند به ناتو رای موافق داد.

پس از دیدارهای دیپلماتیک بین ترکیه و فنلاند، پارلمان ترکیه نیز با عضویت فنلاند در ناتو اعلام موافقت کرد و به این ترتیب، همه اعضای ناتو از روز ۴ آوریل سال جاری این عضویت را رسمیت دادند.

اکنون فنلاند سی‌ویکمین کشور عضو پیمان ناتو شده است. حاصل این عضویت دوبرابر شدن مرزهای ناتو با روسیه است. فنلاند فقط ۱۰ روز پس از عضویت در ناتو پروژه‌ای را برای احداث حصار در طول مرز خاکی‌اش با روسیه آغاز کرد. در این مرز تا کنون حدود ۲۰۰ کیلومتر و به ارتفاع ۳ متر دیوارکشی شده است که با سیم خاردار محافظت می شود. این دیوار مرزی از نظر فنلاند در «پرخطرترین» نواحی ساخته شده است و می‌تواند مانع عبور غیرمجاز مهاجران روسی به فنلاند شود.

مسکو قبلا اعلام کرده بود که در صورت پیوستن فنلاند به ناتو، لشکرهای نظامی‌اش مستقر در غرب و شمال غرب را تقویت خواهد کرد، اما به‌علت درگیری نیروهایش در جنگ اوکراین، فعلا در این مورد اقدام جدی نکرده است.

نباید فراموش کرد که احتمال عضویت اوکراین در ناتو بود که موجب حمله نظامی روسیه به اوکراین شد. اما حالا وضعیت دیگری حاکم است. روسیه درگیر جنگی است که هنوز راه برون‌رفت از آن را پیدا نکرده است؛ و حالا، عضویت فنلاند خط مرزی طولانی‌تری با ناتو به وجود آورده است.

عضویت سوئد در ناتو

مورد سوئد کمی متفاوت است. سوئد در غرب دریای بالتیک قرار دارد و ۳۲۰۰ کیلومتر خط ساحلی در دریای بالتیک دارد. روسیه می‌تواند از طریق بندر سن پیترزبورگ به دریای بالتیک وارد شود و به مرزهای سوئد دسترسی پیدا کند. البته، از همین مسیر، تمام سواحل جنوبی و غربی فنلاند نیز بالقوه در معرض تهدید روسیه قرار دارد.

مشکل سوئد با ترکیه و مجارستان است. در پی برگزاری انتخابات اخیر ترکیه تصور می‌شد قضیه موافقت با پیوستن سوئد حل شده باشد. اما اردوغان می‌‌گوید کشورهای اسکاندیناوی مخالفان او و افرادی را که در کودتای سال ۲۰۱۶ فتح‌الله گولن دست داشته‌اند، و همین‌طور عده‌ای از اعضای حزب کارگران کردستان (پ‌‌ک‌‌ک) را پناه داده‌اند.

ترکیه خواهان استرداد این افراد است. فهرستی از این افراد، که تعدادشان به ۷۰ نفر می‌رسد، نیز وجود دارد. ولی به‌علت الزام‌های حقوقی و مقررات قضایی در سوئد و فنلاند، قضیه را نمی‌توان به شیوه مطلوب ترکیه حل‌وفصل کرد.

کمی قبل از کودتا، یعنی در سال ۲۰۰۹، زمانی که سوئد ریاست شورای اروپا را به عهده داشت، فردریک راینفلد، نخست‌وزیر وقت سوئد، وعده داد که از ورود ترکیه به اتحادیه اروپا حمایت کند. در آن زمان، روابط بسیار دوستانه بود و هنوز کودتای ۲۰۱۶ رخ نداده بود. اما با گذشت زمان، اوضاع جدیدی حاکم شد.

کوشش اردوغان برای سرکوب گروه‌های فعال سیاسی کُرد حتی در داخل ترکیه یا در خلال جنگ ترکیه در سال‌های اخیر و علیه اقلیت‌‌های کُرد در جنوب شرقی آن کشور و در شمال سوریه، از یک طرف جامعه کُردهای مهاجر و تبعیدی در سوئد را علیه اردوغان برانگیخت و از طرف دیگر، سوئد را به صحنه اعتراض‌های کردها علیه سیاست‌های اردوغان مبدل کرد.

این اعتراض‌ها در سوئد قانونی و آزاد بود. همین امر موجب آزرده‌خاطر شدن اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، شد، به‌نحوی که او بارها با سفیر سوئد در آنکارا تماس گرفت و در مورد تداوم اعتراض‌ها شکایت کرد.

وقتی «کمیته روژاوا» در سوئد مجسمه اردوغان را سوزاند، توبیاس بیلستروم، وزیر امور خارجه سوئد، سعی کرد مواضع ملایمی بگیرد و در توییتر نوشت: «نمایش تصویر رئیس‌جمهوری منتخب مردم که در بیرون شهرداری سوئد اعدام شده، نفرت‌انگیز است.» اولف کریسترسون، نخست‌وزیر سوئد، نیز گفت که کشورش قوانین «ضد ترور» ضعیفی دارد و دولتش در حال مذاکره با آنکارا است تا ببیند چه کاری می‌توان کرد.

اما این عبارات کافی نبود و نتوانست نظر ترکیه را تغییر دهد. به‌رغم کوشش‌های دیپلماتیک برای آرام کردن اوضاع، اردوغان در سفر ۱۴ ژوئن خود به آذربایجان، این احتمال را که سوئد در ژوئیه امسال اجازه ورود به ناتو را داشته باشد، منتفی دانست!

مجارستان و سوئد

در ماه مه سال جاری، ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان، برای شرکت در مجمع اقتصادی قطر به دوحه سفر کرد. رسانه‌ها از او پرسیدند که چرا ائتلاف حزب حاکم که با ۱۳۵ کرسی از ۱۹۹ کرسی بر پارلمان تسلط دارد، از تصویب ورود سوئد به ناتو امتناع می‌کند. اوربان به‌صراحت پاسخ داد که از موضعش عقب‌نشینی نمی‌کند، زیرا «سوئد غیرمنصفانه مواضع مخربی در مورد وضعیت دموکراسی و حاکمیت قانون در مجارستان بیان می کند».

اوربان به‌علت حمایت سوئد از گزارش پارلمانی اتحادیه اروپا در سپتامبر ۲۰۲۲، که نظام سیاسی مجارستان را «رژیم ترکیبی با خودکامگی پارلمانی» توصیف می‌کرد، بسیار ناراحت بود. دولت مجارستان می‌گوید تا زمانی که سوئد این نگرش را تغییر ندهد، اجازه نخواهد داد که آن کشور به ناتو بپیوندد.

البته سوئد در این نگرش و ابراز نگرانی‌ها تنها نیست. در کتابی که سال گذشته سیزده روشنفکر مجار با عنوان «عدالت، دموکراسی، پایداری» منتشر کردند توصیف‌های مشابه زیادی دیده می‌شود. (کانترپانچ، ۲۰ ژوئن ۲۰۲۳)

آمریکا و ناتو

مقام‌های رسمی آمریکا و ناتو موضوع را از زاویه دیگری نگاه می‌کنند. آن‌ها نگران‌اند که تاخیر در پذیرش سوئد در پیمان ناتو به‌علت مخالفت‌های مجارستان و ترکیه از دید روسیه این طور تعبیر شود که ناتو سازمانی غیرموثر و دچار تفرقه درونی است.

درخواست عضویت سوئد و فنلاند در پیمان ناتو ضربه‌ای به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، تلقی می‌شود که حمله خود به اوکراین را بر اساس تهدید ناتو موجه می‌داند.

در مرحله اول و عملی شدن عضویت فنلاند در ناتو، مرزهای ناتو در برابر روسیه تقویت و دوبرابر شده است. اگر عضویت سوئد نیز تحقق پیدا کند، نه‌تنها ناتو می‌تواند در خاک سوئد مستقر شود، بلکه مرزها و آب‌های ساحلی آن نیز در حفاظت و حمایت ناتو قرار می‌گیرد.

علاوه بر آن، کشتی‌ها و زیردریایی‌های روسی به‌محض خروج از سواحل سن پیترزبورگ در حوزه کنترل خلیج فنلاند قرار می‌گیرند که در یک سوی آن فنلاند و در سوی مقابل استونی (عضو دیگر ناتو) قرار دارد. در آن سوی این خلیج، آب‌های ساحلی سوئد است.

 اکنون اگر ناتو نتواند استحکام درونی خود را حفظ کند، و در اثر پیچیدگی‌هایی که در رابطه با مجارستان و ناتو و همین‌طور مجارستان و آمریکا پیش آمده است، دچار نوعی ناهماهنگی در تصمیم‌گیری برای عضویت سوئد شود، اوضاع می‌تواند به نفع روسیه تغییر کند.

معلوم نیست موضوع عضویت سوئد در ناتو تا نشست ماه آینده ناتو در لیتوانی حل‌وفصل شود. شاید به همین علت است که فعلا گفته می‌شود پرزیدنت جو بایدن و استولتنبرگ، دبیرکل ناتو، قرار است در آن نشست حضور یابند و در مورد پیشرفت موضوع عضویت سوئد به دیگر اعضا گزارش بدهند.

اهرم‌های فشار برای متقاعد کردن مجارستان متعدد است. آنچه در حال حاضر یک سناتور جمهوری‌خواه و عضو ارشد کمیته روابط خارجی کنگره آمریکا در حال پیگیری آن است، متوقف کردن معامله تسلیحاتی به ارزش ۷۳۵ میلیون دلار است که قرار بود به مجارستان فروخته شود.

گرچه به نظر نویسنده واشنگتن‌پست چنین اقدامی «بی‌سابقه» است، شاید برای «گسترش ائتلاف پیش از اجلاس بزرگ ماه آینده پیام آمریکا را به‌خوبی به مجارها برساند». در جهت مقابل، چنین اقدامی نباید از حق وتو مجارستان در ناتو و در اتحادیه اروپا غافل بود.

ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان، اتهام مسدود کردن بودجه دفاعی اروپا برای اوکراین، متوقف‌کردن بسته‌های تحریمی علیه روسیه، و تعمیق وابستگی‌های انرژی به روسیه را در پرونده خود دارد، پرونده‌ای که به قول نویسنده مقاله واشنگتن‌پست «منجر به اتهام‌هایی مبنی بر این شده است که بوداپست اسب تروای پوتین است». (واشنگتن پست، ۱۴ ژوئن ۲۰۲۳)

در کنار این موانع، نباید از تاکتیک‌های پوتین نیز غافل شد. گرچه پوتین تا امروز در ممانعت از توسعه ناتو موفق نبوده است، ولی در حال حاضر و برای اولین بار پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه از روز چهارشنبه ۱۴ ژوئن (۲۴ خرداد) تصمیم خود را در مورد تحویل تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی به بلاروس عملی کرده است. چنین اقدامی، ضمن اینکه تهدیدی ضمنی در مورد کاربرد تسلیحات اتمی است، موجب توسعه شعاع عملیاتی روسیه نه‌تنها در خاک اوکراین، بلکه در کل اتحادیه اروپا می‌شود.

با توجه به اینکه روسیه نمی‌خواهد در جنگ اوکراین عقب‌نشینی کند یا امتیازی بدهد، این احتمال بالقوه را هم نباید نادیده گرفت که در ادامه همکاری‌های نظامی‌اش با ایران، روسیه دست‌کم فکر حمایت از اتمی‌شدن ایران را نیز برای ایجاد موازنه در برابر محاصره ناتو درسر داشته باشد.