اصابت صاعقه به انسان هولناک و وحشت‌آور است، اما البته همیشه هم مرگبار نیست. لایوساینس در یادداشتی که در این زمینه منتشر کرده به اثر برخورد صاعقه به بدن انسان پرداخته و نمونه‌‌هایی از آن را بررسی کرده است.

رایان بلومنتال چند هفته پس از آغاز کار جدیدش به‌عنوان آسیب‌شناس پزشکی قانونی، برای بررسی جسدی که در یک مزرعه پیدا شده بود فراخوانده شد. لباس فرد متوفی پاره شده بود و پرده گوشش ترکیده بود. بلومنتال که اینک در دانشگاه پرتوریا در آفریقای جنوبی مشغول است می‌گوید: «این صحنه بسیار آزاردهنده به نظر می‌رسید.»

البته قاتل او جانی بالفطره یا قاتل زنجیره‌ای نبود بلکه مقتول تنها در اثر اصابت صاعقه جان خود را از دست داده بود. این پدیده باردار الکتریکی می‌تواند میلیون‌ها ولت الکتریسیته را به بدن انسان وارد کند و بلومنتال با بررسی این مورد، وارد مسیر جدیدی در حرفه خود شد و به یکی از برترین آسیب‌شناسان صاعقه در جهان تبدیل شد. اما به‌راستی زمانی که صاعقه به فردی برخورد می‌کند دقیقا چه اتفاقی می‌افتد؟ و چه می‌شود که اگر آن شخص زنده بماند؟

اغلب افرادی که جان خود را در اثر صاعقه از دست می‌دهند به‌دلیل ایست قلبی می‌میرند، چرا که ولتاژ الکتریکی عظیم آذرخش، ریتم طبیعی قلب را اتصال کوتاه می‌کند. در اثر برخورد صاعقه به انسان همچنین ممکن است پرده گوش افراد به‌دلیل موج فشار وارده بترکد، دستگاه تنفسی فلج شود، یا فرد با آتش گرفتن مو یا لباس، دچار سوختگی نوع ۲ شود.

اما صاعقه همه قربانیان خود را به کام مرگ نمی‌کشاند. واقعیت این است که در حدود ۹۰ درصد از افرادی که هدف اصابت صاعقه قرار می‌گیرند زنده می‌مانند. رعد‌و‌برق می‌تواند تنها در کسری از ثانیه از بدن شما عبور کند- اغلب، به‌قدری سریع که حتی زمان کافی برای اینکه نشانه‌ای از خود به جای بگذارد هم ندارد.

دکتر مری آن کوپر، متخصص ایمنی رعد و برق در شورای ملی ایمنی صاعقه و استاد بازنشسته طب اورژانس دانشگاه ایلینوی در شیکاگو، به لایوساینس می‌گوید با این حال، افرادی که از برخورد صاعقه جان سالم به در می‌برند، معمولا دچار آسیب‌های عصبی می‌شوند. اختلال اضطراب پس از سانحه و علائم عصبی از جمله اختلال در قضاوت و مشکل در تمرکز، «مشابه آسیب‌های پس از ضربه مغزی که بازیکنان فوتبال به آن دچار می‌شوند» در آن‌ها به جا می‌ماند.

کوپر می‌گوید با توجه به تعداد کم صاعقه‌ها و فقدان نسبی بودجه برای تحقیقات در این زمینه، دقیقا معلوم نیست که این آسیب‌های مغزی چگونه رخ می‌دهند. با این حال، کارشناسان بر این باورند که این آسیب‌های مغزی احتمالا در اثر ترکیبی از اختلال‌های بافتی ناشی از جریان الکتریسیته و همچنین ضربه‌های ناشی از تغییر ناگهانی فشار بارومتریک ایجاد می‌شوند.

این شرایط ممکن است سخت و جدی حتی جانکاه و فرساینده باشند. به گزارش اداره خدمات هواشناسی ملی ایالات متحده آمریکا، برخی از کسانی که از این حادثه جان سالم به در برده‌‌اند مشکلاتی از قبیل از دست دادن حافظه، درد مزمن عصبی، افسردگی را گزارش می‌کنند و حتی آنچه آن‌ها به‌عنوان «توانایی‌های فراروانی» نظیر حس الهام شدن و پیش‌بینی وقایع پیش از وقوع توصیف می‌کنند. بلومنتال در گفت‌وگو با لایوساینس می‌گوید: «وقتی رعد و برق به شما برخورد می‌کند، شما دیگر همان شخص سابق نیستید.»

برخی از نجات‌یافتگان از ظاهر شدن «نقش لیشتنبرگ» سرخس-مانند بر روی پوست خود خبر می‌دهند، پدیده‌ای که گمان می‌رود به‌دلیل رگ‌های خونی آسیب‌دیده ناشی از نشت مایع به بافت پیرامونی پیش می‌آید. در یک گزارش موردی در سال ۲۰۲۰ از مجله پزشکی نیوانگلند، مرد ۵۴ ساله‌ای که هدف اصابت صاعقه قرار گرفته بود در ابتدا در قسمت‌هایی از بدن خود احساس بی‌حسی کرده بود و «نقش‌های لیشتنبرگ» نیز روی بازوی چپ و ران، پشت و باسن او ظاهر شده بودند. با این حال، گزارش او حاکی از آن بود که این نقش‌های ایجادشده روی بدنش بدون درد بودند و دو روز بعد زمانی که به دکتر مراجعه کرد از بین رفته بودند.

رکورد جهانی بیشترین صدمات ناشی از صاعقه، به روی سالیوان، پارکبان پارک ملی شنندوا تعلق دارد که بین سال‌های ۱۹۴۲ تا ۱۹۷۷، هفت بار در سوانح جداگانه صاعقه به او اصابت کرد. اگرچه او در اثر آتش گرفتن موها و لباس‌هایش دچار سوختگی شد، اما از هر هفت اصابت جان سالم به در برد، اما در سال ۱۹۸۳ در سن ۷۲ سالگی دست به خودکشی زد و درگذشت.

استیو مشبرن که کمرش در سال ۱۹۶۹ در اثر اصابت صاعقه شکسته بود، در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست می‌گوید ظهور افکار خودکشی در ذهن فرد یکی دیگر از علائمی است که برخی از افرادی که از صاعقه جان سالم به در برده‌اند به آن دچار می‌شوند و این افراد ممکن است پس از این رویداد، درد شدید و مشکلات مربوط به ترمیم و بهبود داشته باشند. مشبرن یک گروه بین‌المللی پشتیبانی از نجات‌یافتگان صاعقه را اداره می‌کند.

خوشبختانه، آسیب‌های ناشی از صاعقه در زمره قابل پیشگیری‌ترین موارد در کشورهای توسعه‌یافته قرار می‌گیرند. کوپر می‌گوید: «اگر هنگام طوفان، آن بیرون رعدوبرق دیدید، فقط مثل چی بزن به چاک و بدو به طرف به یک فضای امن. و زمانی بیرون بروید که ۳۰ دقیقه از آخرین صاعقه و رعدو‌برق گذشته باشد.»

بلومنتال هشدار می‌دهد که تنها بین ۳ تا ۵ درصد از صاعقه‌ها به‌صورت مستقیم برخورد می‌کنند. آسیب‌های تماسی، که هنگام لمس یک جسم- مانند درخت یا ساختمان - هنگام برخورد صاعقه به آن رخ می‌دهد، ۵ درصد دیگر از آسیب‌های صاعقه را تشکیل می‌دهند.

شایع‌ترین آسیب‌های صاعقه در اثر اصابت غیرمستفیم (side flash) و اصابت در اثر جریان زمین (ground current) است که روی‌هم‌رفته بیش از ۸۰ درصد از موارد اصابت صاعقه را تشکیل می‌دهند. در یک اصابت غیرمستقیم، قربانی در نزدیکی جسمی ایستاده است که صاعقه به آن جسم برخورد می‌کند و سبب می‌شود که مقداری از پتانسیل الکتریکی به سوی فردی که آن‌جا ایستاده پراکنده شود. اصابت در اثر جریان زمین نیز شبیه به همین است. با این تفاوت که زمانی اتفاق می‌افتد که صاعقه به زمین زیر پای قربانی برخورد کند. این حوادث می تواند به چندین نفر به طور هم‌‌زمان آسیب برساند. بلومنتال به لایوساینس می‌گوید «به همین دلیل است که تمام گله‌های حیوانات در اثر اصابت صاعقه از بین می‌روند».

ده تا ۱۲ درصد آسیب‌های ناشی از رعد و برق در اثر پدیده عجیب جریان‌های رو به بالا رخ می‌دهند. یعنی زمانی که نیروهای الکتریکی با بار مثبت روی زمین، جذب ابرهای طوفانی با بار منفی در بالای سر شما می‌شوند. طی زمانی که بار مثبت ایجاد می‌شود، «پیچکی» از هوای باردار به آسمان فرستاده می‌شود و یک شوک الکتریکی به سمت پایین حرکت می‌کند.

امروزه، به لطف تلاش‌های کوپر و همکاران او در شورای ملی ایمنی صاعقه، تلفات ناشی از صاعقه در ایالات متحده نسبتا نادر است. این شورا از سال ۲۰۰۱، همایش یک هفته‌ای سالانه‌ای برای آگاهی از ایمنی صاعقه را به منظور جلب توجه همگانی به خطرات صاعقه برگزار می‌کند. زمانی که این برنامه مبتکرانه شروع به کار کرد، ایالات متحده به‌طور متوسط سالانه شاهد ۵۵ مورد مرگ در اثر صاعقه بود. بر اساس گزارش موسسه اطلاعات بیمه، این تعداد در سال ۲۰۲۲، به ۱۹ مورد کاهش یافته است.

اکنون، کوپر و بلومنتال امیدوارند همین سطح آگاهی و همچنین تجهیزاتی نظیر برق‌گیر را به آفریقا برسانند. ابتکار جدید کوپر، در تاسیس مراکز آفریقایی رعد و برق و شبکه الکترومغناطیسی (ACLENet)، بر کاهش مرگ‌و‌میر ناشی از صاعقه در سراسر آفریقا، هم برای افراد و هم برای حیوانات، متمرکز شده است. این برنامه با توجه به سرعت فزاینده تغییرات اقلیمی که به وقوع طوفان‌های پی‌در‌پی و شدید منجر می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

بلومنتال می‌گوید: «ما در بازه‌های زمانی کوتاه‌تری، شرایط اقلیمی غیرعادی‌تری را شاهد خواهیم بود. از این رو باید این عامل‌ مرگبار را جدی بگیریم».