پس از گمانه‌زنی‌های بسیار درباره ابعاد مختلف توافق میان ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی درباره آزادی زندانیان دوتابعیتی در ازای دریافت اموال مسدودشده ایران در کره جنوبی، به نظر می‌رسد که این معامله جنجالی به مرحله اجرایی نزدیک شده است.

خبرگزاری رویترز روز دوشنبه هجدهم سپتامبر (۲۷ شهریور) به نقل از یک منبع مطلع نوشت که قطر به ایران و آمریکا اطلاع داده است که تمام شش میلیارد دلار مسدودشده ایران از سوییس به حساب‌های بانکی در قطر منتقل شده‌اند.

این خبرگزاری افزود: «یک هواپیمای قطری در ایران در آماده‌ است تا پنج شهروند آمریکایی و دو تن از بستگانشان را که قرار است به‌زودی آزاد شوند، به دوحه ببرد.»

وزارت خارجه کره جنوبی نیز روز دوشنبه اعلام کرد با همه طرف‌ها در مورد این توافق کار می‌کند تا اطمینان حاصل شود این موضوع یک‌بار برای همیشه حل می‌شود.

در همین حال، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، نیز در تازه‌ترین نشست خبری‌اش به خبرنگاران اعلام کرد که وجوه مسدودشده در کره جنوبی روز دوشنبه در اختیار ایران قرار خواهند گرفت تا این توافق با میانجی‌گری قطر پس از ماه‌ها مذاکره، عملیاتی شوند.

کنعانی در ادامه افزود که در ماجرای تبادل زندانی میان ایران و آمریکا، پنج زندانی دوتابعیتی آزاد خواهند شد و دو نفر به ایران بازخواهند گشت. به گفته او، دو نفر بنا به درخواستشان در آمریکا خواهند ماند و یک زندانی در کشور ثالث به خانواده‌اش می‌پیوندد.

مقام‌های ایالات متحده هنوز در این زمینه هیچ اظهارنظر تازه‌ای نداشته‌اند. کاخ سفید بابت چنین معامله‌ای هدف انتقادهای بسیار زیادی در آمریکا قرار گرفته و دولت بایدن بابت باج‌دهی شش میلیارد دلاری به جمهوری اسلامی ایران به چالش کشیده شده است.

تنها در یکی از نمونه‌های مخالفت با تصمیم دولت بایدن برای مصالحه با ایران، روز جمعه ۲۷ مرداد (۱۸ اوت) ۲۶ سناتور آمریکایی با انتشار نامه‌ای خطاب به آنتونی بلینکن، وزیر خارجه‌ آمریکا، و جنت یلن، وزیر خزانه‌داری، در مورد مفاد توافق تهران و واشنگتن ابراز نگرانی کردند. آن‌ها تاکید کردند که این تصمیم به تقویت رفتارهای خطرناک جمهوری اسلامی ایران منجر خواهد شد و فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده رژیم ایران در خاورمیانه را افزایش می‌دهد.

مقام‌های اسرائیلی نیز از توافق اخیر میان آمریکا و جمهوری اسلامی ابراز نگرانی کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند نباید گمان کرد چنین اقدام‌هایی می‌تواند مانع زیاده‌خواهی‌های تهران به‌ویژه در حوزه انرژی هسته‌ای شود.

تلاش برای دستاوردسازی یا نجات زندانیان؟

مقام‌های جمهوری اسلامی از یک سو ادعا می‌کنند به مذاکره مستقیم با آمریکا تمایل و نیاز ندارند و از سوی دیگر از هر فرصتی برای دستاوردسازی استفاده می‌کنند. حالا که یک سال تلاش آن‌ها برای بازگرداندن آمریکا به مذاکرات هسته‌ای بی‌نتیجه مانده است، در تلاش‌اند از توافق مبادله زندانیان به نفع خود بهره‌برداری کنند.

معامله دولت بایدن با جمهوری اسلامی درباره تبادل زندانیان دوتابعیتی در ازای آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران اولین بار در  دهم اوت (۱۹ مرداد) علنی شد.

به گفته کارشناسان اگرچه این توافق یک عامل تحریک‌کننده بزرگ بین واشنگتن و تهران را از بین خواهد برد، نمی‌توان آن را گامی در راستای نزدیکی طولانی‌مدت دو کشور دانست؛ زیرا دو طرف همچنان بر سر موضوع‌هایی از جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران و نفوذ در منطقه گرفته تا تحریم‌های ایالات متحده و حضور نظامی آمریکا در منطقه اختلاف نظر دارند.

برخی ناظران مبادله زندانیان را نوعی «پیشرفت شکننده در دیپلماسی ایران و آمریکا» می‌دانند و تاکید می‌کنند که انگیزه‌های دو طرف از چنین اقدامی مشخص است؛ برای جمهوری اسلامی ایران ابتدا پول و سپس آزادی زندانیان اولویت دارد. ایالات‌متحده و بریتانیا نیز که نگران حملات احتمالی جمهوری اسلامی به کشتی‌های تجاری در خلیج‌فارس‌اند، امیدوارند بتوانند ضمن محدود کردن فعالیت هسته‌ای تهران، در روند کار تامین‌کننده اصلی سلاح برای روسیه اختلال ایجاد ‌کنند.

گروگان‌های آمریکایی و سیاست گروگانگیری

در آستانه اجرایی شدن توافق ایران و آمریکا، برخی ناظران بین‌المللی می‌گویند اگرچه ممکن است گاهی دولت‌ها برای نجات شهروندانشان ناچار به چنین معاملاتی شوند و اقدامشان مثبت قلمداد شود، به نظر نمی‌رسد این موضوع در مورد توافق با جمهوری اسلامی، کشوری که سابقه‌ای طولانی در گروگان‌گیری دارد، هم صدق کند.

به عقیده مخالفان این اقدام، توافق بر سر گروگان‌گیری به این معنی است که ایران برای معاملات آینده قیمتش را افزایش خواهد داد و شهروندان دوتابعیتی بیشتری را به بهانه‌های واهی بازداشت خواهد کرد؛ زیرا رهبران ایران یاد گرفته‌اند که یک راه عالی برای از بین بردن تحریم‌های آمریکا گروگان گرفتن بیشتر است. آن‌ها همچنین با این معامله دریافتند که از این پس می‌توانند قیمت پایه آزادی شهروندان دوتابعیتی را ۱.۲ میلیارد دلار در نظر بگیرند. چنین درسی نه‌تنها برای ایران، بلکه برای دیگر رژیم‌های گروگان‌گیر به‌ویژه روسیه نیز تعمیم پیدا می‌کند و تصادفی نیست که روسیه در ماه مارس ایوان گرشکویچ، خبرنگار وال استریت ژورنال، را گروگان گرفت.

نیویورک تایمز چندی پیش با اشاره به این موضوع در یادداشتی تاکید کرد: «در این میان، راه بهتری هم هست و آن اینکه هر بار ایران گروگان دیگری گرفت، دولت آمریکا تحریم دیگری را علیه این کشور اعمال کند. هر بار که ایران یا نیروهای نیابتی آن به سربازان آمریکا حمله کردند، آمریکا با اقدام متقابل به این حملات پاسخ دهد، و هر بار که ایران تسلیحات تهاجمی به روسیه داد، آمریکا مهمات بیشتری در اختیار اوکراین قرار ‌دهد. در واقع، اگر دولت [آمریکا] خواهان رفتار بهتر ایران چه در موضوع سلاح‌های هسته‌ای و چه در مورد گروگان‌ها باشد، می‌تواند از این رویکرد سود ببرد که او چاقو می‌کشد، تو اسلحه بکش.»

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، بارها مدعی شده که ایران برای تبادل زندانیان هیچ پیش‌شرطی ندارد و این اقدام را «موضوعی انسانی» دانسته است. با این حال، عملکرد جمهوری اسلامی در طول سال‌های مختلف نشان داده تهران نه به دنبال اقدامی انسانی، بلکه به دنبال دریافت هرچه بیشتر منفعت مالی است.

یک نمونه نزدیک از این اتفاق را می‌توان سال گذشته دانست که بریتانیا ۴۰۰ میلیون از دارایی‌های بلوکه‌شده ایران را برای رهایی نازنین زاغری و انوشه آشوری آزاد کرد. اعتصاب غذای ریچارد رتکلیف، همسر نازنین زاغری، نظر افکار عمومی بریتانیا را جلب کرد و نخست‌وزیر این کشور وادار شد برخلاف میل وزارت خارجه، به این باج‌خواهی تن بدهد.

چرا منابع مالی ایران در کره جنوبی مسدود شد؟

در سال ۲۰۱۸، دونالد ترامپ، رئیس جمهوری وقت ایالات متحده، توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ تهران با شش قدرت جهانی را کنار گذاشت. او همچنین تحریم‌های شدید ایالات متحده را علیه صادرات نفت ایران به عنوان بخشی از کارزار «فشار حداکثری» بر جمهوری اسلامی دوباره اعمال کرد.

سئول که معمولا یکی از بزرگترین مشتریان نفت ایران است، در سال ۲۰۱۸ از ایالات متحده معافیت دریافت کرد تا به خرید نفت ایران برای چند ماه ادامه دهد. با این حال، پس از اینکه واشنگتن صادرات نفت ایران را ممنوع و معاملات بانکی بر این اساس را تحریم کرد، درآمد هفت میلیارد دلاری ایران در سئول مسدود شد.

اکنون پس از گذشت چندین سال، مقامات ایرانی اعلام کردند که تهران نزدیک به یک میلیارد دلار از دارایی‌های اولیه خود در سئول را به دلیل کاهش ارزش پول کره جنوبی در برابر دلار آمریکا از دست داده و به همین دلیل است که این مبلغ به شش میلیارد دلار رسیده است.

معامله آمریکا و ایران چگونه انجام شد؟

به گفته منابع آگاه به خبرگزاری رویترز، این توافق نقطه اوج ماه‌ها تماس دیپلماتیک، مذاکرات محرمانه و مانورهای حقوقی بود که قطر در مرکز آنها قرار داشت.

دوحه از مارس ۲۰۲۲ میزبان دست‌کم هشت دور نشست غیرمستقیم مخفیانه بین تهران و واشنگتن بوده است.

دورهای قبلی عمدتا به مناقشه هسته‌ای تهران با واشنگتن اختصاص داشت، اما با گذشت زمان، تمرکز روی زندانیان معطوف شد زیرا مذاکره‌کنندگان دریافتند که مذاکرات هسته‌ای به دلیل پیچیدگی آنها به جایی نمی‌رسد.

اولین نگاه عمومی به این توافق در روز دهم اوت انجام گرفت، زمانی که ایران به چهار شهروند آمریکایی بازداشت شده اجازه داد که از زندان اوین به حبس خانگی بروند. زندانی پنجم از پیش در خانه محبوس بود.

یک ماه بعد، واشنگتن از تحریم‌ها چشم‌پوشی کرد تا امکان انتقال وجوه ایران به بانک‌های قطر را فراهم کند. گفته می‌شود که این بانک‌ها نقش نظارتی برای اطمینان از خرج کردن دارایی‌های آزادشده را تنها برای مصرف در زمینه کالاهای غیرتحریمی خواهند داشت.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، روز جمعه به‌طور تلویحی تایید کرد که در چگونگی هزینه کردن منابع ارزی، که در جریان توافق تبادل زندانی با آمریکا قرار است در اختیار جمهوری اسلامی گذاشته شود، محدودیت‌های مشخصی وجود دارد.

این در حالی است که پیش‌تر ابراهیم رئیسی، رئیس‌ دولت سیزدهم جمهوری اسلامی ایران، در گفت‌وگو با شبکه خبری ان‌بی‌سی مدعی شده بود که جمهوری اسلامی هر طور که مایل باشد و نیاز بداند می‌‌‌تواند از این منابع ارزی استفاده کند.