بسیاری از ما در شبکه‌های اجتماعی یا پادکست‌ها درباره دوپامین کم‌وبیش چیزهایی شنیده‌ایم. این روزها اصطلاح «هک دوپامین» هم بسیار رایج شده است؛ اینکه چطور احساس لذت و شادی از انجام دادن کاری ما را به سمت تکرار آن سوق می‌دهد. با این حال بنا به گزارش کانورسیشن، تحقیقات علوم اعصاب از دانش اندک و دیدگاه محدود درباره نحوه عملکرد دوپامین در بدن خبر می‌دهد.

دوپامین یکی از انتقال‌دهندگان عصبی مغز است؛ مولکول‌های کوچکی که به عنوان پیام‌رسان بین نورون‌ها عمل می‌کنند. این ماده به دلیل نقشش در ردیابی واکنش بدن به پاداش‌هایی مانند غذا، رابطه جنسی، پول یا پاسخ صحیح به یک پرسش، شناخته شده است. انواع مختلفی از نورون‌های دوپامین در بالاترین ناحیه ساقه مغز قرار دارند که آن را در سراسر مغز تولید و آزاد می‌کنند.

تحقیقات اخیرا منتشرشده درباره رابطه بین نوع نورون و عملکرد دوپامین به محققان و پزشکان از این نورون عصبی درک تازه‌ای می‌دهد؛ چرا که به عملکرد غیرمنتظره یک نوع دوپامین اشاره می‌کند.

آزاد شدن دوپامین

دوپامین به دلیل نقشی که در پردازش پاداش ایفا می‌کند، مشهور است؛ ایده‌ای که دست‌کم ۵۰ سال قدمت دارد.

نورون‌های دوپامین بر تفاوت بین پاداش‌هایی که تصور می‌کردید از یک رفتار دریافت می‌کنید و آنچه واقعا دریافت می‌کنید، نظارت می‌کنند. عصب‌شناسان این تفاوت را خطای پیش‌بینی پاداش می‌نامند. برای مثال، خوردن شام در رستورانی که تازه باز شده و به نظر می‌رسد آنقدرها هم خاص نیست، اشتباهات پیش‌بینی پاداش را در عمل نشان می‌دهد.

اگر وعده غذایی که سفارش می‌دهید بسیار خوب است، این به یک خطای مثبت در پیش‌بینی پاداش منجر می‌شود و احتمالا در آینده دوباره همان غذا را سفارش می‌دهید اما با هر بار تکرار غذا، پیش‌بینی پاداش کاهش می‌یابد تا زمانی که در نهایت توقع صرف یک شام خوشمزه به صفر می‌رسد؛ اما اگر اولین وعده غذایی شما خیلی بد بود، به یک خطای پیش‌بینی پاداش منفی منجر می‌شد و احتمالا دیگر به آن رستوران برنمی‌گشتید.

نورون‌های دوپامین خطاهای پیش‌بینی پاداش را از طریق الگوهای آزادسازی دوپامین به مغز منتقل می‌کنند و مغز برای یادگیری از آن‌ها استفاده می‌کند. این نورون‌ها به دو صورت آزاد می‌شوند.

یکی از روش‌ها آزادسازی لحظه‌ای است. این آزادسازی در مواقعی اتفاق می‌افتد که شما در یک لحظه پاداشی بیش از حد تصورتان دریافت می‌کنید. مثلا اگر در همان رستوران یک دسر رایگان بعد از غذا دریافت کنید، پاداشی بیش از انتظار شما است.

روش دیگر در طی زمان تقویت می‌شود. آزادسازی دوپامین در این شکل با زمان و به صورت پیوسته اتفاق می‌افتد و معمولا حالت غافلگیری ندارد. در واقع این حالت پس‌زمینه‌ای است که در آن پاداش‌های لحظه‌ای گهگاهی رخ می‌دهند. در واقع آزادسازی لحظه‌ای همچون قله کوه و آزادسازی در زمان مانند دره‌های بین قله‌ است.

عملکرد دوپامین

ردیابی اطلاعات مورداستفاده در ایجاد خطای پیش‌بینی پاداش تمام کاری نیست که دوپامین انجام می‌دهد.

مطالعات سال‌های گذشته نشان می‌دهد که برخی نورون‌های دوپامین تنها به پاداش‌ها پاسخ می‌دهند، در حالی که برخی دیگر به تجربیات منفی پاسخ می‌دهند. بدین ترتیب، این فرضیه به وجود آمده که ممکن است بیش از یک سیستم دوپامین در مغز وجود داشته باشد.

این مطالعات خیلی زود با دنبال کردن آزمایش‌هایی نشان دادند بیش از یک نوع نورون دوپامین وجود دارد. محققان تاکنون هفت نوع متمایز از نورون‌های دوپامین را با بررسی مشخصات ژنتیکی آن‌ها شناسایی کرده‌اند.

پژوهشی که در اوت ۲۰۲۳ منتشر شد، اولین تحقیقی بود که عملکرد دوپامین را بر اساس زیرگروه نورون تجزیه کرد. محققان آزمایشگاه دومبک در دانشگاه نورت‌وسترن سه نوع نورون دوپامین را بررسی کردند و دریافتند که دو مورد آن‌ها پاداش‌ها و رویدادهای ناخوشایند را ردیابی می‌کنند. آن‌ها در این بررسی به حرکت سوم هم نظارت کردند؛ مانند زمانی که موش‌‌های تحت‌مطالعه شروع به سریع‌تر دویدن کردند.

ترشح دوپامین

آنچه امروزه رسانه‌ها درباره آزادسازی دوپامین می‌نویسند، انتشار فرازونشیبی شبیه به قله‌ها و دره‌ها دارد. در آزادسازی لحظه‌ای‌ــ همان‌طور که برای سیگنال دادن به خطاهای پیش‌بینی پاداش رخ می‌دهد‌ــ دوپامین در سراسر مغز آزاد می‌شود. این فراز یا اوج آزادسازی دوپامین بسیار سریع اتفاق می‌افتد.

راه دیگر ترشح دوپامین افزایش میزان آن به آهستگی و طی زمان است، تا وقتی که پاداش موردنظر به دست آید. محققان  ۱۰ سال پیش این الگوی شیب‌دار را در بخشی از مغز به نام «استریاتوم» (مخطط) کشف کردند. شیب سطح شیب‌دار دوپامین نشان می‌دهد که یک پاداش چقدر ارزشمند است و برای دریافت آن چه میزان تلاش می‌کنیم. به عبارت دیگر، این پاداش است که انگیزه را رمزگذاری ‌می‌کند.

برای نشان دادن این سطح شیب‌دار می‌توانیم دوباره به مثال رستوران رجوع کنیم. وقتی یک غذای خوشمزه سفارش داده‌اید و برای رسیدن آن انتظار می‌کشید، سطح دوپامین شما پیوسته در حال افزایش است. وقتی پیشخدمت غذا را مقابل شما قرار می‌دهد و اولین لقمه را در دهان می‌گذارید، سطح دوپامین به اوج می‌رسد.

اینکه افزایش سطح دوپامین چگونه اتفاق می‌افتد، هنوز مشخص نیست، اما تصور می‌شود که این نوع آزادسازی زمینه‌ساز تعقیب هدف و یادگیری باشد.

تحقیقات آینده در مورد افزایش دوپامین بر نحوه درک دانشمندان از انگیزه تاثیر خواهد گذاشت و در نهایت چگونگی بهره‌برداری بهینه از دوپامین را بهبود می‌بخشد.

از آنجا که دوپامین یکی از عوامل اعتیاد به مواد مخدر، بیماری‌های عصبی و بیماری‌های رشدی عصبی مانند اختلال بیش‌فعالی با تمرکز پایین است، به‌روزرسانی اطلاعات درباره آن بسیار حیاتی است.

تحقیقات درباره تنوع دوپامین همچنان در حال پیشرفت است و درک ما از تنوع بیماری‌های عصبی را افزایش خواهد داد.