طالبان و جمهوری اسلامی ایران دو رژیم همسایه‌اند که نقاط مشترک زیادی با یکدیگر دارند، از جمله در ستیز با حقوق بشر، مواجه بودن با تحریم‌های گسترده بین‌المللی، سرکوب خشن زنان و مخالفان، و سر دادن شعار دشمنی با آمریکا. شایان توجه است که روابط این دو رژیم در یک سال گذشته در گستره‌های گوناگون، از جمله در عرصه دیپلماسی، افزایش یافته است. دیپلمات‌های جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۲، در نشست‌های متعدد بین‌المللی که طالبان در آن‌ها حضور نداشتند، کوشیدند جای طالبان خالی نباشد و ضمن حمایت از موضع طالبان، صدای آنان نیز باشند.
امیر سعید ایروانی، سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد در نیویورک، در راس این تلاش‌ها و لابی جمهوری اسلامی ایران به‌نفع طالبان در نشست‌های بین‌المللی قرار دارد. او در نشست‌های شورای امنیت و دیگر نشست‌های مرتبط با افغانستان همواره بر حفظ و گسترش تعامل با رژیم طالبان تاکید کرده است. ایروانی در یک سال گذشته بارها از وضع تحریم‌ها علیه طالبان و مسدود ماندن ذخایر بانک مرکزی افغانستان انتقاد کرده است. او در نشست شورای امنیت که در اواخر خرداد امسال برگزار شد گفت: «باید از تجربیات گذشته در منزوی کردن طالبان درس بگیریم.»
ایروانی همچنین مدعی شد که طالبان «ثبات داخلی را حفظ کرده و اقتصاد افغانستان را مدیریت کرده‌اند.» سفیر جمهوری اسلامی ایران در حالی مدعی مدیریت اقتصاد افغانستان در رژیم طالبان است که در دو سال و نیم سلطه این گروه بر افغانستان، آمریکا بوده است که با دادن بیش از ۲.۶ میلیارد دلار به افغانستان از سقوط بانک‌های دولتی و خصوصی جلوگیری کرده است.
اما شمار افراد نیازمند به کمک در افغانستان همچنان رو به افزایش است. بر اساس تازه‌ترین آمار سازمان ملل متحد که در آذر ۱۴۰۲ منتشر شد، بیش از ۲۹ میلیون نفر از شهروندان افغانستان به کمک‌های فوری نیاز دارند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
همچنین، یک دیپلمات ایران در روسیه با حضور در نشست مخالفان طالبان، که در آذر امسال در مسکو برگزار شد، از اقدام رژیم طالبان علیه داعش ستایش کرد و گفت: «همکاری‌های امنیتی افغانستان و همسایگان در مبارزه با داعش نتیجه ارزشمندی داشته است.» این دیپلمات جمهوری اسلامی ایران در حالی ادعا کرد که داعش خراسان در نتیجه عملیات طالبان ضعیف شده است که در ۱۳ دی امسال، در نتیجه حمله دو بمب‌گذار انتحاری داعش خراسان به مراسم سالگرد قاسم سلیمانی در کرمان دست‌کم ۹۶ نفر کشته و ۲۸۴ نفر زخمی شدند. رویترز به نقل از منابع اطلاعاتی آمریکا گزارش داد که حمله به مراسم سالگرد سلیمانی را داعش خراسان از داخل افغانستان سازمان‌دهی کرده بود. این حمله مرگ‌بار نشان داد که ارزیابی‌های جمهوری اسلامی ایران در مورد داعش خراسان و طالبان نادرست است و داعش همچنان تهدیدی بالقوه باقی مانده است.
با این حال، پرسش اساسی این است که آیا جمهوری اسلامی ایران که در نشست‌های بین‌المللی از موضع طالبان دفاع می‌کند به این گروه اعتماد کامل دارد یا اهداف و ایدئولوژی طالبان را خطرآفرین تلقی می‌کند. سید احمد موسوی مبلغ، روزنامه‌نگار افغان ساکن آلمان، در گفت‌وگو با ایندیپندنت فارسی گفت که جمهوری اسلامی ایران به طالبان خوش‌بین نیست، اما با حفظ روابط و گسترش تعامل می‌کوشد جلو آسیب‌‌های ناشی از سلطه این گروه بر افغانستان را بگیرد.
موسوی مبلغ معتقد است که در یک سال گذشته، با وجود چالش‌ها و تضادهایی که طالبان و جمهوری اسلامی ایران دارند، روابط دو حکومت گسترش یافته است. به نظر او، سفرهای متعدد هیئت‌های دیپلماتیک طالبان به ایران، گسترش ارتباطات کنسولی دو طرف، و امضای چند قرارداد در بخش‌های سیاسی و اقتصادی گواه این واقعیت است.
او افزود: «جمهوری اسلامی ایران در برقراری ارتباط با طالبان، با این حکومت به‌مثابه دولت مشروع و قانونی برخورد می‌کند و طوری وانمود می‌کند که این گروه را به رسمیت شناخته است، اما بنا به ملاحظاتی که در سطح بین‌المللی مطرح است از به رسمیت شناختن طالبان خودداری کرده است.»
موسوی مبلغ تصریح کرد که جمهوری اسلامی ایران در یک سال اخیر نفوذش را در جناح قندهار طالبان به رهبری ملا هبت‌الله آخندزاده تقویت کرده است. جناح قندهار نیز سلطه بر همه بخش‌های رژیم طالبان را افزایش داده است. در ماه‌های نخست بازگشت طالبان به قدرت، شبکه حقانی به رهبری سراج‌الدین حقانی اختیار بیشترین نهادهای امنیتی، بندرها، و معادن افغانستان را در دست داشت. اما در یک سال گذشته، با کنار گذاشته شدن فرماندهان شبکه حقانی از مسندهای کلیدی، حوزه نفوذ این گروه کاهش یافت و بیشترین مسندهای کلیدی و درآمدزا در اختیار افراد متعهد به جناح قندهار قرار گرفت.
ابراهیم صدر و عبدالقیوم ذاکر، دو تن از فرماندهان کلیدی طالبان در جنوب افغانستان، از چهره‌های نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دانسته میشوند که در اوت ۲۰۲۱، در جریان شکلگیری کابینه طالبان، از قدرت کنار گذاشته شدند. برخلاف تصور هواداران این دو نفر که قیوم ذاکر در مقام وزیر دفاع و صدر ابراهیم در مقام وزیر کشور رژیم طالبان گمارده خواهد شد، این هر دو فرمانده نامدار به اتهام گرفتن پول و امکانات نظامی از سپاه پاسداران از ساختار رژیم طالبان بیرون ماندند. پس از آنکه این فرماندهان ناراضی به هلمند و قندهار رفتند و هوادارانشان را برای اعتراض بسیج کردند، قیوم ذاکر به سمت معاون وزارت دفاع و ابراهیم صدر به سمت معاون وزارت کشور در رژیم طالبان گمارده شد.
چالش‌ها و تضادهای میان طالبان و جمهوری اسلامی ایران
با وجود اینکه رژیم طالبان و جمهوری اسلامی ایران همکاری در بخش دیپلماسی و تجارت را توسعه داده‌اند، این همکاری‌ها- که به نظر می‌رسد از جانب ایران بیشتر برای دفع خطر طالبان باشد- با چالشهایی نیز مواجه بوده است. جمهوری اسلامی ایران حکومتی بر پایه باور به ولایت فقیه با محوریت فردی در مقام ولی فقیه است. رژیم طالبان بر پایه اعتقادات و برداشت‌های افراطی و خاص این گروه از مذهب حنفی، زیر رهبری شخصی به نام امیرالمومنین، استوار است. سید احمد موسوی مبلغ معتقد است که این تفاوت یا تضاد ایدئولوژیک از چالش‌های عمده در تداوم ارتباط و همکاری این دو رژیم است.
از سوی دیگر، ستیز رژیم طالبان با زبان فارسی باعث انتقادهای گسترده و خشم فراوان در افغانستان شده است. اما جمهوری اسلامی ایران، که از کشورهای هم‌زبان با افغانستان است و هر از گاهی نیز بر حفاظت از میراث فرهنگی و تمدن در حوزه زبان فارسی تاکید می‌کند، هنوز اعتراضی به این اقدام‌های طالبان نکرده است. ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست‌وزیر طالبان، در سفر به ایران در اوایل دی امسال به کمک مترجم با مقام‌های ایرانی گفت‌وگو می‌کرد. این نخستین بار در تاریخ افغانستان بود که یک مقام سیاسی آن کشور در سفر به ایران به کمک مترجم صحبت می‌کرد. سید احمد موسوی مبلغ این اقدام ملا برادر را عمدی و برای برجسته کردن نقش حاکمیت انحصاری پشتون‌ها در افغانستان می‌داند. او معتقد است که چون جمهوری اسلامی ایران نگاه تمدنی به دیپلماسی و روابط سیاسی ندارد، به این مسئله اعتراضی نکرده است.
حضور مترجم در جریان دیدار و گفت‌وگوی ملا عبدالغنی برادر با علی اکبر احمدیان، نماینده علی خامنه‌ای و دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی-X/@FDPM_AFG
در عین حال، طالبان بر اساس تعبیرهای افراطی که از مذهب حنفی دارند فرمان‌های سخت‌گیرانه‌ای علیه مردان و زنان افغانستان صادر کرده‌اند. این گروه فقه شیعه را که در دولت پیشین افغانستان به رسمیت شناخته شده بود، در دانشگاه‌ها تدریس می‌شد، و در نهادهای دادگستری و قضایی نیز از آن استفاده می‌شد لغو کرد. همچنین، تدریس موضوع‌های مرتبط با مذاهب غیرحنفی را در مدرسه‌ها منع کرد.
علاوه بر ستیز طالبان با مذهب شیعه، که تا کنون واکنش رسمی جمهوری اسلامی ایران را در پی نداشته است، حقابه ایران از رود هلمند از موضوع‌های مهم و چالش‌برانگیز دیگر در روابط این دو حکومت است. از زمان بازگشت طالبان به قدرت، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بارها از خُلف وعده طالبان در عمل کردن به معاهده ۱۳۵۱ انتقاد کرده‌اند. در این معاهده جزئیات حقابه ایران از رود هلمند مشخص شده و افغانستان نیز به تامین آن متعهد شده است. ابراهیم رئیسی در سفر به سیستان و بلوچستان در اواخر اردیبهشت امسال، در مصاحبه با رسانه‌ها، با لحنی هشدارآمیز به طالبان گفت که حقابه مردم سیستان و بلوچستان را بدهند. رئیسی خطاب به طالبان افزود: «حرف من را جدی بگیرید و بعدا گلایه نکنید.»
موسوی مبلغ با اشاره به تضاد ایدئولوژیک دو حکومت افغانستان و ایران و تنش آن دو بر سر حقابه رود هلمند می‌گوید که اختلاف عمیقی میان دو رژیم حاکم در ایران و افغانستان وجود دارد. اما به نظر او، از زمان بازگشت طالبان به قدرت، دو طرف می‌کوشند شباهت‌ها و نکات مشترکی پیدا کنند. شعار «دشمنی با آمریکا» یکی از این شباهت‌ها و نقاط مشترک است. به باور موسوی مبلغ، گره خوردن منافع ایران، روسیه، چین و رژیم طالبان به تعامل تاکتیکی طالبان و جمهوری اسلامی ایران کمک کرده است، اما «برخلاف پنداشت بسیاری از مقام‌های جمهوری اسلامی ایران، طالبان دشمن آمریکا نیستند، بلکه با هماهنگی آمریکا در منطقه عمل می‌کنند.»
این روزنامه‌نگار افغان همچنین افزود که همان‌طور که جمهوری اسلامی ایران برای صدور انقلاب و عقاید شیعی به کشورهای منطقه تلاش می‌کند، طالبان نیز، زیر شعار جهاد، صدور تروریسم به کشورهای منطقه، از جمله آسیای مرکزی، را در دستور کار دارند.
مقام‌های کشورهای آسیای مرکزی و روسیه پیش از این نیز درباره خطر افزایش افراطی‌گری در کشورهایشان و نفوذ گروه‌های تروریستی مستقر در افغانستان ابراز نگرانی کرده‌اند. ناظران شورای امنیت سازمان ملل متحد در گزارشی که ژانویه امسال منتشر کردند ادامه روابط طالبان با القاعده، تحریک طالبان پاکستان، حرکت اسلامی ازبکستان، حزب اسلامی ترکستان، جماعت انصارالله تاجیکستان، و شماری دیگر از گروه‌های تروریستی را تایید کردند. در این گزارش آمده است که بسیاری از این گروه‌ها از جمله جماعت انصارالله تاجیکستان را طالبان و القاعده تامین مالی می‌کنند.
