علی شریعتی مقدم، رئیس صندوق توسعه صادرات زعفران، از قاچاق گسترده زعفران ایران خبر داده و تخمین زده است در سال گذشته حدود ۱۰۰ تن زعفران از مسیر غیرقانونی به بازارهای جهانی راه یافته است. از این میزان ۵۰ تن به افغانستان قاچاق شده و در آنجا با نام زعفران افغانستان بسته‌بندی و صادر شده است.

براساس گزارش شریعتی مقدم، در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، ایران ۵۷ تن زعفران به ارزش ۴۹ میلیون و ۴۶۵ هزار دلار صادر کرده است.

این در حالی است که در سال ۱۴۰۲ میزان صادرات زعفران ایران ۲۲۱ تن با ارزشی بالغ بر ۲۰۷ میلیون و ۷۸۶ هزار دلار بود که در قیاس با سال قبل کاهشی ۱۵.۷ درصدی را نشان می‌دهد.

کارشناسان عقیده دارند علاوه بر قاچاق زعفران ایرانی، عوامل دیگری نیز در شرایط پیش‌آمده و افت صادرات رسمی این محصول دخیل‌اند که مهم‌ترین آن‌ها بی‌توجهی وزارت جهاد کشاورزی و صمت به وضعیت استراتژیک کشت و صادرات زعفران برای کشور ایران است.

افت تولید زعفران؛ زنگ خطری برای کشاورزی ایران

کاهش تولید زعفران، یکی از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران، معضلی است که در کنار قاچاق بر این صنعت سایه افکنده است.

براساس اعلام شورای ملی زعفران، میانگین تولید زعفران در ایران از حدود شش کیلوگرم در هر هکتار طی ۴۰ سال گذشته به ۱.۵ تا سه کیلوگرم در هر هکتار در سال‌های اخیر کاهش یافته است.

دلایل این کاهش تغییرات اقلیمی، کمبود حمایت‌های دولتی از کشاورزان و استفاده نکردن از تکنولوژی‌های نوین در کشت و برداشت زعفران است.

قاچاق زعفران علاوه بر مشکلات تولید، پیامدهای ناشی از موانع قانونی صادرات را نیز تشدید کرده است. قوانین سخت‌گیرانه بازگشت ارز حاصل از صادرات و الزام صادرکنندگان به فروش ارز در سامانه نیما با نرخ دولتی، سودآوری صادرات رسمی را کاهش داده است.

به گفته غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران، تفاوت حدود ۲۰ هزارتومانی نرخ دلار در سامانه نیما و بازار آزاد، ضرری معادل ۳۰ تا ۳۵ میلیون تومان در هر کیلو زعفران به صادرکنندگان تحمیل می‌کند.

تعرفه‌های جهانی و نقش افغانستان در قاچاق

با توجه به موانع موجود، افغانستان به یکی از مسیرهای اصلی قاچاق زعفران ایران بدل شده است. دلیل اصلی این امر، تعرفه صفر درصدی صادرات زعفران از افغانستان به هند است. این در حالی است که هند برای واردات زعفران از ایران تعرفه‌ای حدود ۳۸ درصد تعیین کرده است.

این تفاوت تعرفه باعث شده زعفران ایران به افغانستان قاچاق شود و پس از بسته‌بندی به نام این کشور به بازارهای هند و دیگر کشورها راه یابد.

زعفران قاچاق معمولا محصولی کم‌کیفیت است که با نام زعفران ایران در بازار جهانی عرضه می‌شود. این مسئله آسیب جدی به شناسنامه جهانی زعفران ایران وارد کرده است.

علاوه بر این، نبود نظارت دقیق بر استفاده از سموم و کودهای شیمیایی در فرایند تولید زعفران ایران باعث شده بخشی از این محصول به‌دلیل‌ رعایت نشدن استانداردهای بین‌المللی از بازارهای اروپا بازگردانده شود.

مشکلات ساختاری در بسته‌بندی و ارائه زعفران

یکی دیگر از چالش‌های صنعت زعفران ایران، نبود زیرساخت‌های مناسب برای بسته‌بندی و ارائه است. بسیاری از کشاورزان ترجیح می‌دهند محصولشان را مستقیم بفروشند، بدون اینکه به افزایش ارزش از طریق بسته‌بندی مناسب و نام تجاری توجه کنند.

این مسئله باعث شده است که شرکت‌های خارجی زعفران ایران را فله‌ای بخرند و با نام تجاری خود وارد بازارهای جهانی کنند. به همین دلیل، زعفران ایران که روزگاری یکه‌تاز بازار جهانی بود اکنون با نام کشورهایی چون اسپانیا و افغانستان عرضه می‌شود.

یکی از زیان‌های سنتی بودن تجارت زعفران در ایران تفاوت بسیار قیمت این محصول از لحظه برداشت تا فروش در بازارهای جهانی است. درحالی‌که قیمت هر کیلو زعفران در ایران حدود ۶۰ میلیون تومان است، این محصول در بازارهای امارات با قیمت ۱۶۰ میلیون تومان به فروش می‌رسد.

این اختلاف قیمت سودآوری قاچاق را بیش‌ازپیش جذاب کرده و به خروج زعفران از مسیرهای غیررسمی دامن زده است.

تحریم‌ها و ضعف در صنایع تبدیلی

تحریم‌های بانکی و مشکلات ناشی از نقل‌وانتقال مالی باعث شده صنایع تولیدی و تبدیلی ایران نتوانند تکنولوژی‌های پیشرفته را به کار گیرند. ضعف در بخش بسته‌بندی و صنایع تبدیلی طی سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین عوامل ناکامی ایران در معرفی و تبلیغ جهانی زعفران تبدیل شده است.

با اینکه ایران حدود ۹۰ درصد از زعفران جهان را تولید می‌کند، سهم این کشور از بازار جهانی تنها ۴۰۰ میلیون دلار است. کارشناسان تاکید دارند کاهش صادرات به امارات و چین زنگ خطر حذف ایران از بازار جهانی است.

امارات و چین، اصلی‌ترین واردکنندگان رسمی زعفران ایران، وارداتشان را کاهش داده‌اند. این کاهش نشان‌دهنده روند تدریجی حذف ایران از بازار جهانی است.

مجتبی خیام‌نکویی، معاون وزیر جهاد کشاورزی، با اشاره به خام‌فروشی زعفران ایران، این موضوع را یکی از عوامل اصلی کاهش سهم ایران در بازار جهانی می‌داند.

راهکارها برای احیای جایگاه زعفران ایران

فعالان حوزه بازار زعفران ایران برای بازگرداندن جایگاه این محصول در بازار جهانی تاکید دارند که در مرحله نخست باید  قوانین صادراتی اصلاح شوند. تسهیل فرایند بازگشت ارز حاصل از صادرات و تعدیل نرخ ارز دولتی می‌تواند موجب کاهش قاچاق این محصول در آینده شود.

افزون بر این، سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی و ارتقای فناوری‌های بسته‌بندی و نشان‌سازی برای رقابت در بازارهای بین‌المللی موضوعی است که توجه به آن در کوتاه‌مدت در حوزه تولید و صادرات زعفران ایرانی ضرورت دارد.

از نظر فعالان بازار زعفران، ضروری است که وزارت جهاد کشاورزی کشت مدرن این محصول را ترویج کند و با ارائه تسهیلات و آموزش‌های لازم به کشاورزان برای استفاده از روش‌های نوین کشت و برداشت زعفران بهره‌وری را افزایش دهد.

نظارت بر کیفیت تولید نیز موضوع دیگری است که با ایجاد سازوکارهای نظارتی و رعایت استانداردهای بین‌المللی در تولید زعفران می‌تواند برای حل مشکلات فعلی کارساز باشد.

از نظر فعالان ایرانی بازار زعفران، وزارت اقتصاد و گمرک جمهوری اسلامی نیز می‌توانند با کاهش تعرفه‌های جهانی، از طریق تعامل با کشورهایی مانند هند، چین و امارات، در مسیر حفظ جایگاه ایران در بازارهای جهان گامی موثر بردارند.