چهل‌و‌شش سال پیش در ۲۶ دی‌ماه ۱۳۵۷ پادشاه فقید و شهبانو فرح پهلوی به دنبال وقوع انقلاب ۵۷ از ایران خارج شدند. شهبانو فرح، ملکه ایران و همسر محمدرضاشاه پهلوی، بی‌تردید یکی از تاثیرگذارترین چهره‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران در یک قرن اخیر است. او که سال ۱۳۱۷ در تهران متولد شد، دانش‌آموخته رشته معماری در دانشکده هنرهای زیبای پاریس و مسلط به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی مسلط است، به فرهنگ و هنر ایران نگرشی عمیق دارد و فرهنگ و هنر مدرن غربی را نیز به خوبی می‌شناسد. همین پیشینه و شناخت عمیق باعث شد که شهبانو پس از ازدواج با پادشاه فقید ایران، منشا اقدام‌هایی منحصربه‌فرد در زمینه‌های فرهنگی، هنری و اجتماعی در ایران شود.

این گزارش به برخی خدمات فرهنگی، هنری و اجتماعی شهبانو فرح پهلوی اختصاص دارد.

فرهنگ و هنر؛ از تاسیس موزه هنرهای معاصر تا جشن هنر شیراز

ملکه ایران در چهار بخش آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، رفاه اجتماعی و فرهنگ و هنر فعالیت می‌کرد. در این میان، دستاوردهای شهبانو فرح پهلوی برای فرهنگ و هنر ایران آنقدر وسیع و گسترده است که می‌تواند موضوع یک پایان‌نامه دانشگاهی باشد. یکی از مهم‌ترین اقدام‌های شهبانو در این زمینه تاسیس موزه هنرهای معاصر در سال ۱۳۵۶ با گنجینه‌ای غنی از آثار هنرمندان بنام ایران و جهان بود؛ به‌ طوری‌ که در مراسم افتتاحیه این موزه، آثاری از پابلو پیکاسو، ون‌گوگ، مارک روتکو، کلود مونه، جکسون پولاک و دیگر هنرمندان برجسته به نمایش درآمدند.

علاوه بر آن، مجموعه تئاتر شهر تهران نیز که همچنان یکی از مهم‌ترین مراکز مهم هنرهای نمایشی در ایران محسوب می‌شود، تحت نظارت و حمایت شهبانو فرح پهلوی تاسیس شد. شهبانو در توسعه و تاسیس کتابخانه‌های عمومی که دسترسی عموم مردم را به منابع علمی و فرهنگی تسهیل کردند، هم نقش داشت.

به این موارد باید طراحی هنرمندانه کاخ‌موزه سعدآباد را نیز افزود. ملکه ایران به دلیل علاقه وافرش به هنر و فرهنگ، برای طراحی داخلی فضاهای مختلف کاخ، از معماران و طراحان ماهر و مشهور دعوت کرد و با کمک آن‌ها و با الهام از سبک‌های هنری و معماری مختلف جلوه‌ای منحصربه‌فرد این مجموعه بخشید.

شهبانو فرح پهلوی در انتخاب اشیای داخلی مجموعه سعدآباد از پرده‌ها و مجسمه‌ها گرفته تا فرش‌ها و لوسترها، نیز نقش‌آفرینی کرد. انتخاب و جانمایی مجسمه‌های برنزی و سفالی، تابلوهای نقاشی، جواهرات، کاشی‌ها، سفال‌ها، مینیاتورها، آینه‌ها و بسیاری دیگر از اشیای ارزشمند جلوه‌ای خاص و درخشان به کاخ سعدآباد دادند و ارزش آن را به‌اندازه یک موزه ملی و تاریخی بالا بردند.

شهبانو فرح بنیان‌گذار جشن هنر شیراز نیز بود که به مدت بیش از یک دهه از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷، در شیراز برگزار می‌شد و هدف اصلی آن معرفی ترکیبی هنرهای مدرن و سنتی ایران و دیگر نقاط جهان در قالب تئاتر، موسیقی، رقص و هنرهای تجسمی بود. شهبانو فرح پهلوی به دلیل علاقه‌ وافر به فرهنگ و هنر، قصد داشت در قالب این رویداد بزرگ هنری، هنرهای ایرانی به‌خصوص هنرهای سنتی را به جهانیان معرفی و زمینه را برای آمدوشد هنرمندان بین‌المللی بزرگ به ایران فراهم کند.

ملکه ایران در برگزاری این جشن از رویدادهایی مانند جشنواره کن و جشنواره ادینبورگ الهام گرفت، اما در نهایت ایده برگزاری جشن هنر شیراز را با تلفیق هنرهای مدرن و سنتی اجرایی کرد؛ زیرا بر این باور بود که هنرهای سنتی ایران باید در کنار هنرهای مدرن جهانی، به نمایش گذاشته شوند.

تاسیس فرهنگسراهایی برای دسترسی عموم به برنامه‌های فرهنگی و هنری، تاسیس تالارهای نمایش و اجرای موسیقی مانند تالار رودکی، حمایت از تاسیس سازمان‌هایی مانند سازمان ملی فولکلور ایران، سازمان باله ملی ایران، انجمن روابط فرهنگی، بنیاد فرهنگ ایران و ارکستر فیلارمونیک تهران از دیگر خدمات شهبانو فرح پهلوی به فرهنگ و هنر ایران‌اند.

موزه‌های نگارستان، فرش تهران، سرامیک و شیشه‌کاری‌های باستانی، رضا عباسی، برنزکاری باستانی لرستان و مراکز فرهنگی نیاوران، کاخ مرمر و باغ فردوس نیز با ابتکار ملکه ایران تاسیس شدند. ملکه ایران تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی درصدد بود در یکی از قلعه‌های باستانی شیراز موزه صنایع دستی  تاسیس کند. تاسیس موزه هنرهای مدرن در شیراز و موزه علوم در تهران را نیز در دستور کار داشت.

آموزش و پرورش؛ از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تا پیشاهنگی دختران

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که سال ۱۳۴۴ با هدف توسعه فرهنگی، پرورش خلاقیت و گسترش امکانات آموزشی برای کودکان و نوجوانان در همه نقاط ایران تاسیس شد، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی و آموزشی دوران پهلوی است که با اهتمام ویژه ملکه ایران راه‌اندازی شد. کتابخانه‌های سیار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در بیشتر نقاط شهری و روستایی ایران با ارائه خدمات فرهنگی و آموزشی به مخاطبان کودک و نوجوان نقش بسیار مهمی در فرایند آموزشی ایران ایفا کردند. این سازمان همچنین با تولید کتاب‌ها و فیلم‌هایی مختص کودکان و نوجوانان، هنر و ادبیات ویژه کودکان و نوجوانان در ایران را که تا آن زمان نوپا بود، تقویت کرد.

شهبانو فرح پهلوی در تاسیس دیگر مراکز آموزشی در ایران با محوریت ارتقای سطح دانش زنان و کودکان نیز فعال بود. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای او در این زمینه مدرسه عالی دختران یا دانشگاه فرح بود که سال ۱۳۴۳ با پذیرش ۹۰ دانشجو در رشته‌هایی از جمله مترجمی زبان‌های خارجی، تغذیه و روان‌شناسی آغاز به کار کرد و در سال‌های بعد نیز گسترش یافت. نام این مرکز دانشگاهی بعد از انقلاب به «دانشگاه الزهرا» تغییر یافت.  

کانون کارآموزی کشور، سازمان ملی پیشاهنگی دختران، آموزشگاه نابینایان رضا پهلوی، دانشگاه فارابی، شورای عالی آموزش و پرورش و فرهنگستان علوم ایران نیز دیگر دستاوردهای شهبانو فرح پهلوی در زمینه آموزش و فرهنگ بودند.

از این بین، سازمان ملی پیشاهنگی دختران با هدف آموزش دختران ایرانی در زمینه‌های مختلف و ارتقای مهارت‌های رهبری، همکاری گروهی و تقویت مسئولیت اجتماعی در آنان تاسیس شد. این سازمان به‌عنوان بخشی از جنبش پیشاهنگی جهانی، با دیگر کشورهای عضو این جنبش ارتباط داشت و دختران ایرانی برای تبادلات فرهنگی و اجتماعی فرصت‌های بین‌المللی می‌یافتند.

این سازمان همچنین بخشی از سیاست‌های شهبانو در راستای مدرن‌سازی جامعه ایرانی، به‌ویژه در حوزه‌های زنان و دختران، به شمار می‌رفت. او اعتقاد داشت که تربیت نسل جدید دختران، به‌ویژه از نظر اجتماعی و فرهنگی، برای پیشرفت ایران ضروری است. با وقوع انقلاب اسلامی، سازمان ملی پیشاهنگی دختران منحل شد.

رفاه اجتماعی؛ از بنیاد خیریه فرح تا حمایت از توسعه زیرساخت‌های شهری

ملکه ایران در زمینه‌های اجتماعی و رفاه عمومی به‌خصوص برای زنان و کودکان منشا فعالیت‌های ویژه‌ای بود. سازمان ملی‌ حمایت از کودکان، شورای عالی‌ بهبود اجتماعی، شورای عالی‌ معماری و توسعه شهری، جمعیت حمایت کودکان بی‌سرپرست و شورای عالی اطلاعات و جهانگردی از نهادهایی بودند که تحت حمایت یا نظارت شهبانو فرح پهلوی فعالیت می‌کردند، اما در راس فعالیت‌های خیریه ملکه ایران، بنیاد فرح پهلوی قرار داشت که با هدف کمک به نیازمندان، بهبود شرایط زندگی اقشار کم‌درآمد و رسیدگی به وضعیت شیرخوارگاه‌ها جامعه تاسیس شده بود.

شهبانو فرح پهلوی با راه‌اندازی مراکز آموزش حرفه‌ای زنان و ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر، در تلاش بود مشارکت زنان را در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بالا ببرد و نقش آنان را در جامعه ایران تقویت کند. اما فعالیت‌های اجتماعی شهبانو فرح پهلوی به اقدام‌های نیکوکارانه و حمایت از حقوق زنان محدود نبود و دیگر حوزه‌های اجتماعی از ترویج مد و لباس ایرانی تا تاسیس پارک‌های بزرگ و مراکز گردشگری را نیز شامل می‌شد.

ملکه ایران با انتخاب لباس‌های سنتی ایرانی در برنامه‌های رسمی علاوه بر اینکه هویت فرهنگی ایران را به جهان معرفی می‌کرد، در راستای حمایت از طراحان داخلی و صنعت پوشاک ملی نیز گام برمی‌داشت. او در مدرن‌سازی شهرهای ایران به‌ویژه‌ تهران هم نقش ویژه‌ای داشت؛ به‌ طوری‌ که در بسیاری از پروژه‌های معماری و شهری مانند بازسازی میدان‌ها و ایجاد پارک‌های عمومی، ساخت خیابان‌ها و پارک‌های جدید و توسعه زیرساخت‌های شهری نقش‌آفرینی کرد.

پارک‌هایی مانند ملت، لاله و جمشیدیه تهران با حضور محمدرضاشاه پهلوی و شهبانو فرح افتتاح شدند و بسیاری از پروژه‌هایی که شهبانو در شکل‌گیری یا ساخت آن‌ها نقش داشت، به‌ویژه در زمینه فضاهای سبز و فرهنگی، همچنان در تهران و دیگر شهرهای ایران از یادگارهای مهم محسوب می‌شوند و هنوز هم رقیب ندارند.

بهداشت و درمان؛ از انجمن یاری جذامیان تا سازمان حمایت مادران و نوزادان

ملکه ایران در حوزه بهداشت و درمان نیز خدمات ویژه‌ای را رقم زد؛ مدرسه نابینایان رضا پهلوی، سازمان حمایت  مادران و نوزادان، سازمان ناشنوایان، انجمن ایرانی یاری برای جذامیان، انجمن یاری برای قربانیان سوختگی، سازمان ملی‌ مبارزه با سرطان، کنگره پزشکی‌ تهران، سازمان ملی انتقال خون ایران، انستیتو پاستور، دانشگاه علوم و شورای عالی بهداشت تحت نظارت و حمایت شهبانو فرح بودند. برخی از این سازمان‌ها با ابتکار ملکه تاسیس شدند و برخی نیز از قبل تشکیل شده بودند اما اوج شکوفایی و ثمردهی‌شان در دوران پهلوی دوم بود.

یکی از مراکزی که با دستور شهبانو راه‌اندازی شد، بهکده راجی بود. ملکه ایران پس از اینکه به مرکز جذامیان تبریز یا جذام‌خانه‌ «بابا باغی» رفت و با شرایط نامناسب جذامیان ایران مواجه شد، دستور داشت برای جذامیان بهبودیافته خانه‌ ساخته شود. پس از آن بود که شهرکی در ۱۵۵ کیلومتری بجنورد در استان خراسان به نام «بهکده‌ راجی» برای جذامیان ساخته شد.

نماینده ایران در رویدادهای بین‌المللی

ملکه ایران علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی، هنری، آموزشی و اجتماعی در داخل ایران، در محافل بین‌المللی نیز حضور فعال داشت و برای تقویت روابط فرهنگی ایران با دیگر کشورها تلاش می‌کرد.

او نماینده ایران در بسیاری از کنفرانس‌ها و گردهمایی‌های جهانی از جمله کنفرانس‌های یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) بود و در سخنرانی‌هایش می‌کوشید تصویری مثبت از ایران در سطح جهان به نمایش بگذارد.

فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شهبانو فرح پهلوی پس از وقوع انقلاب اسلامی و در دوران تبعید نیز ادامه یافت. بیشتر این فعالیت‌ها طی بیش از چهار دهه گذشته در چارچوب بنیاد فرح دنبال شده‌اند. شهبانو تلاش کرد این بنیاد را که پیش‌تر به‌عنوان یک سازمان فرهنگی در ایران فعال بود، در خارج از کشور هم برای فعالیت‌های آموزشی، بهداشتی، فرهنگی و حقوقی زنان و کودکان بازآفرینی کند.