پدیده فرونشست زمین در استان تهران و به‌خصوص در مناطق جنوبی آن به چالشی جدی بدل شده است. این مسئله چشم‌اندازی نگران‌کننده برای آینده پایتخت ایران ترسیم می‌کند.

براساس آخرین آمارها در بخش جنوبی تهران، میانگین میزان فرونشست سالانه به ۲۰ سانتی‌متر رسیده است. به باور اکثر کارشناسان، فرونشست زمین یکی از جدی‌ترین معضلات زیست‌محیطی و عمرانی پایتخت محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر، به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه شهری بی‌ضابطه و تغییرات اقلیمی، شدت یافته است.

فرونشست زمین، مطابق تعاریف علمی، به کاهش ارتفاع سطح زمین در نتیجه خالی شدن لایه‌های زیرسطحی از آب یا دیگر مواد اطلاق می‌شود. گسترش این پدیده و افزایش سطح مناطق دچار فرونشست، آسیب‌های قابل توجهی به زیرساخت‌های شهری، ساختمان‌ها و محیط‌زیست تهران وارد خواهد کرد.

طی دو دهه گذشته در رسانه‌ها بارها به این بحران توجه شده است. با این حال، افزایش جمعیت، توسعه ناپایدار شهری و برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی به‌طور چشمگیری این مشکل را تشدید کرده است.

مطالعات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران نشان می‌دهد که نرخ فرونشست زمین در تهران، به‌خصوص در نواحی جنوبی، از اوایل دهه ۱۳۸۰ به بعد به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. در برخی مناطق جنوب و جنوب غرب تهران نرخ فرونشست سالانه به بیش از ۲۵ سانتی‌متر رسیده که بسیار بیشتر از حد بحرانی تعیین‌شده کارشناسان است.

محمد آقامیری، رئیس کمیته عمران و زیرساخت شورای شهر تهران، در تاریخ ۱۸ بهمن‌ماه اعلام کرد: «فرونشست تهدیدی جدی برای تهران است و اگر اقدامات فوری صورت نگیرد، پیامدهای جبران‌ناپذیری در پی خواهد داشت.»

او همچنین خبر داد که کمیته عمران شورای شهر، با همکاری بیش از ۷۰ کارشناس و متخصص، طرحی را برای کنترل فرونشست زمین و کاهش اثرات آن تدوین کرده است. این طرح، پس از طی مراحل قانونی، اکنون در نوبت بررسی مجلس قرار دارد.

فرونشست معضل ملی در ایران

ابعاد این بحران محدود به تهران نیست. مطابق آمارها، ۳۸۰ شهر و ۹‌‌‌,۲۰۰ روستا در کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه‌اند. در مجموع، این پدیده ۱۱ درصد مساحت ایران را دربرگرفته و ۴۹ درصد از جمعیت کشور را تحت تاثیر قرار داده است. با این حال، اهمیت این بحران در تهران به دلیل تراکم جمعیتی بالا و احتمال همزمانی با زلزله‌های احتمالی نیازمند توجه بیشتر کارشناسان است.

علی بیت‌الهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، براساس گزارشی که سازمان محیط زیست به دولت ارائه کرده است، هشدار داده است که فرونشست زمین در تهران ممکن است به بخش‌هایی مانند پالایشگاه جنوب تهران و مخزن سوخت ری آسیب جدی وارد کند.

طبق آمارهای منتشرشده، مناطق جنوب و جنوب غرب تهران بیشترین آسیب را از این پدیده متحمل شده‌اند. اما در برخی شهرهای استان تهران نرخ فرونشست به حدود ۴۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.

برای مثال، در ورامین، اسلام‌شهر و رباط‌کریم شکاف‌های عمیق در زمین و آسیب‌های قابل توجه به جاده‌ها و ساختمان‌ها گزارش شده است. در داخل تهران نیز، اگرچه نرخ فرونشست در مناطق مرکزی و شرقی کمتر از جنوب و جنوب غربی است، تراکم جمعیتی و استقرار برخی زیرساخت‌های حساس تبعات این پدیده را تشدید می‌کند.

دی‌ماه سال ۱۴۰۱، مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اعلام کرد شهرستان‌های صباشهر، نسیم‌شهر، اسلام‌شهر، رباط‌کریم و شهریار بیش از سایر مناطق استان تهران در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. با این حال، وی خاطرنشان کرد، بنا به دلایل زمین‌شناسی، فرونشست از سمت اتوبان آزادگان کمتر به درون شهر تهران نفوذ کرده است. این امر به معنای مصون ماندن سایر مناطق پایتخت نیست، زیرا نشانه‌های فرونشست در برخی مناطق مرکزی تهران نیز مشاهده شده است.

یکی از نمونه‌های اخیر، ریزش بخشی از بزرگراه باکری در مسیر شمال به جنوب، حوالی پل آیت‌الله کاشانی در تاریخ ۱۱ آذرماه سال جاری است. این حادثه بار دیگر هشدار کارشناسان درباره افزایش حوادث ناشی از فرونشست در تهران را تایید کرد.

اسماعیل سلیمی، معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان مدیریت بحران شهر تهران، نیز تاکید کرد که مناطق ۶، ۱۲، ۱۱ و ۱۰ و بخش‌هایی از مناطق ۷ و ۱۴، از پرخطرترین نقاط تهران از نظر فرونشست زمین هستند. به گفته او، عملیات شناسایی حفره‌های زیرسطحی با استفاده از ابزارهای لرزه‌نگاری در منطقه ۶ تهران، از محدوده خیابان ولیعصر، از میدان ونک تا خیابان شهید بهشتی، آغاز شده و تاکنون بخش عمده‌ای از این حفره‌ها شناسایی شده‌اند.

سلیمی همچنین اعلام کرد طی ۲۰ سال اخیر ۳۸۰ مورد فروریزش زمین در تهران ثبت شده است. این آمار نشان می‌دهد که به‌طور میانگین هر سال ۱۷ تا ۱۸ مورد فروریزش در این کلان‌شهر رخ داده است. روند فزاینده این آمار ضرورت اقدامات فوری و عملی برای مقابله با بحران فرونشست در تهران را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

فرونشست زمین در تهران؛ بحرانی در مسیر فاجعه

مردادماه امسال، پس از ثبت فرونشست زمین در حوالی ونک، علی بیت‌الهی هشدار داد بحران فرونشست در تهران به «فرابحران» رسیده است. او تاکید کرد تنها در خیابان مولوی، هفت مورد فرونشست بزرگ رخ داده و پدیده مشابهی در مناطق دیگری ازجمله محدوده میدان انقلاب، خیابان کارگر و خیابان پیامبر نیز طی سال‌های اخیر مشاهده شده است.

گستردگی شبکه حمل‌ونقل عمومی، خطوط مترو، تاسیسات گاز، آب و برق در تهران و پیوستگی این زیرساخت‌ها، خطر فرونشست را تشدید کرده و آن را به عاملی برای وقوع حوادث زنجیره‌ای در پایتخت تبدیل کرده است، حوادثی که جان شهروندان را به خطر می‌اندازند. کارشناسان بر این باورند که ادامه این روند زیرساخت‌های حیاتی ازجمله خطوط مترو، جاده‌ها و شبکه‌های تامین انرژی را در معرض تخریب قرار می‌دهد.

وضع فرو نشست در مناطق شمالی تهران

اگرچه در سال‌های اخیر گزارش‌هایی درباره فرونشست زمین در مناطق شمالی تهران منتشر شده است، کارشناسان معتقدند به دلیل جنس خاک و نبود بسترهای آبی در این مناطق، پدیده‌ای که در شمال تهران مشاهده می‌شود ارتباط مستقیمی با فرونشست گسترده پایتخت ندارد. برای نمونه، برخی متخصصان معتقدند حادثه فروریزش زمین در کنار امامزاده اسماعیل چیذر، که آبان‌ماه امسال رخ داد، ناشی از ترکیدگی یکی از لوله‌های اصلی آب منطقه بوده است.

در مهرماه ۱۳۹۹، ایمان انتظام، رئیس گروه آب‌زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، با رد وقوع فرونشست در مناطق شمالی تهران گفت: «از آنجا که خاک شمال تهران دارای رسوبات درشت‌دانه است، برخلاف خاک ریزدانه مناطق جنوبی، تراکم‌پذیر نیست و در نتیجه فرونشست در این مناطق قابل مشاهده نیست.»

او کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در شمال تهران را تایید کرد اما یادآور شد که این پدیده به معنای وقوع فرونشست نیست، چراکه خاک این نواحی تراکم‌پذیری ندارد.

فرونشست زمین، علاوه بر تخریب زیرساخت‌های شهری، فعالیت گسل‌های تهدیدکننده تهران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و موجب تشدید خطر زلزله می‌شود.

این بحران که براثر عواملی همچون مدیریت نادرست منابع آبی، حفر بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز، توسعه غیراصولی پایتخت، مدیریت نادرست تراکم جمعیتی، گسترش بافت‌های فرسوده و ضعف استانداردهای ساخت‌وساز شکل گرفته به مرحله‌ای رسیده است که برخی کارشناسان مانند پرویز کردوانی در میانه دهه ۱۳۹۰ هشدار دادند که فرونشست در تهران ودر برخی دیگر از شهرهای ایران به نقطه «غیرقابل بازگشت» رسیده است. به گفته این کارشناس، حتی اگر برداشت آب‌های زیرزمینی از همین امروز متوقف شود زمین آسیب‌دیده هرگز به حالت اولیه بازنمی‌گردد.

در چنین شرایطی، تهران با جمعیتی بالغ بر ۱۴ میلیون نفر، علاوه بر خطر فرونشست، با تهدیدهای دیگری نظیر زلزله‌های احتمالی، خشکسالی و بحران آب، ناترازی انرژی، آلودگی هوا و فرسودگی گسترده زیرساخت‌ها روبه‌رو است. این مجموعه بحران‌ها سبب شده است پایتخت ایران، که روزگاری به «شهر کوچه‌باغ‌ها» شهرت داشت، به بستری مهیای انواع حوادث تبدیل شود.