با تشدید بحران کمبود آب در ایران و افزایش ساعت‌‌های قطعی آب منازل، صنایع و کشاورزان، حالا معاون وزیر نیرو جمهوری اسلامی با تایید عدم پایبندی دولت طالبان به حقابه هیرمند، مدعی شده است که «حجم پیگیری‌های ما برای دریافت حقابه هیرمند برای سال آبی جدید به‌طور قطع بیشتر خواهد شد».

محمد جوانبخت، معاون امور آب و آبفا در وزارت نیرو، افزود: «در طول سال آبی جاری، باز هم مسئولان کشور افغانستان نسبت به معاهده هیرمند، آن‌طور که باید پایبند نبودند و درحالی که طبق این معاهده، طرف افغانستانی متعهد به تحویل ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب به طرف ایرانی در هر سال آبی شده، اما در سال آبی جاری یک‌صد و خرده‌ای میلیون مترمکعب آب از مسیر هیرمند وارد چاه‌نیمه‌ها شده که با حقابه تعیین‌شده، فاصله معناداری دارد.»

جمهوری اسلامی ایران از نخستین دولت‌هایی بود که به شکل غیررسمی وارد رابطه سیاسی با طالبان شد و سفارت افغانستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد را به آنان تحویل داد، این در حالی است که امروز در اوج بحران‌های آبی ایران، طالبان با سدسازی‌های گسترده به‌ویژه در مناطق مرزی، عملا حقابه ایران را نادیده می‌گیرند.

هفته گذشته حکومت طالبان بهره‌برداری رسمی از سد پاشدان را در استان هرات آغاز کرد. این سد، در نزدیکی مرز ایران، از ظرفیت ذخیره‌سازی حدود ۵۴ میلیون مترمکعب، آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین و تولید دو مگاوات برق برخوردار است. آب‌گیری این سد حدود یک سال پیش آغاز شده بود و با اتمام آن، آب‌هایی که پیش‌تر به شکل طبیعی به ایران می‌رسید، اکنون در این مخزن ذخیره می‌شود. کارشناسان هشدار داده‌اند که این پروژه به کاهش جریان رودخانه هریرود و خشکی منابع آبی در مشهد منجر خواهد شد.

سدسازی‌های طالبان تنها به سد پاشدان محدود نمی‌شود و این جریان در استان فراه با ساختن سد بخش‌آباد ادامه دارد. این سد، با ظرفیت ذخیره‌سازی بیش از هزار میلیون مترمکعب (۱.۳ میلیارد مترمکعب)، توان آبیاری بیش از ۶۸ هزار هکتار زمین و تولید ۷۲ مگاوات برق را دارد. طبق آخرین گزارش‌ها، ساخت آن تاکنون حدود ۸۰ درصد پیشرفت داشته، و با مهار آب رودخانه فراه مانع رسیدن آب به تالاب هامون در استان سیستان‌وبلوچستان ایران می‌شود.

از سوی دیگر، سدهای سلما و کمال‌خان که پیش‌تر در دوره حکومت پیشین افغانستان ساخته شده بودند نیز بر جریان آب هریرود و ورودی آن به ایران تاثیر بسیار داشته‌اند.

بحران بزرگ در سیستان‌وبلوچستان و خراسان

استان‌های شرقی ایران، به‌ویژه سیستان‌وبلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی، از سیاست‌های آبی افغانستان خسارات بسیاری متحمل شده‌اند. دهه‌هاست که منطقه سیستان درگیر خشکسالی است و حالا رود هیرمند و فراه‌رود، که روزگاری پرآب و خروشان بودند، به منشا بحران گردوغبار تبدیل شده‌اند. خبرگزاری دانشجو در ایران، در اسفند ۱۴۰۳ با انتشار تصاویر ماهواره‌ای خبر داده بود که طالبان به جای رها کردن آب رودخانه هیرمند به طرف مرز ایران، آن را به سوی شوره‌زار گودزره منحرف کرده‌اند.

از سال ۲۰۲۱ تهران کوشیده است روابط دیپلماتیک خود با طالبان را تقویت کند، اما مسائل کنونی نشان می‌دهد این سیاست نه به توافقی الزام‌آور منجر شده و نه ابزاری بازدارنده برای مقابله با سدسازی‌های یک‌جانبه طالبان در اختیار ایران گذاشته است. از همین رو، مقام‌های جمهوری اسلامی بارها هشدار داده‌اند که بهره‌برداری طالبان از منابع آبی مشترک، بدون پایبندی به معاهدات و رعایت اصول حسن همسایگی، برای ایران پذیرفتنی نیست.

اکنون جمهوری اسلامی در کنار همسایه‌ای قرار گرفته که عملا به دشمن پنهان ایران در حوزه آب بدل شده است. سرزمینی که روزگاری منشا حیات شرق ایران به شمار می‌رفت، امروز به صحنه نبرد خاموش آب تبدیل شده و از هرات و فراه تا شوره‌زار گودزره و دشت‌های خشکیده سیستان، آثار این بحران آشکار است.

جنگ آب، به آرامی اما عمیق آغاز شده است و ایران برای بازپس‌گیری حقابه‌ای تلاش می‌کند که در دوره خشکسالی و کم‌بارشی این کشور به معنای حق حیات است. اگر رشته طولانی سدسازی‌ها در شرق ایران ادامه یابد، بیم آن می‌رود که حقابه ایران برای همیشه از دسترس خارج و بحران‌های محیط‌زیستی در شرق ایران عمیق‌تر شود.