کودکان زباله‌گرد، قربانی یا عامل گسترش کرونا

زباله‌گردی مدت‌هاست که مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته است. بسیاری از کارشناسان حوزه علوم اجتماعی و حتی مردم عادی، این پدیده را به عنوان زخمی عمیق بر پیکر جامعه ایران می‌دانند. با این حال، این مسئله تا به حال بی‌پاسخ مانده است. موضوع تنها محدود به دولت فعلی نیست. زباله‌گردی عمری طولانی دارد و البته در ایران با عوارض بیشتری نیز همراه است. مقوله استفاده از کودکان به عنوان نیروی کار برای جمع‌آوری زباله‌های ارزشمند، بارها مورد توجه فعالان اجتماعی قرار گرفته است. ولی تلاش‌های این افراد دلسوز هنوز به ثمر ننشسته است. 

خطر این ماجرا زمانی بیشتر می‌شود که، در دوران اپیدمی کرونا، همچنان کودکان زباله‌گرد وارد سطل‌های بزرگ زباله یا «دپوی زباله‌ها» می‌شوند تا بتوانند سهمیه روزانه‌ای که کارفرما برای آنها مشخص کرده است،  فراهم کنند. سطل‌های زباله اغلب پر از شیرابه زبالات و محل تجمع حشرات گوناگون هستند که حتی در شرایط عادی نیز محیط مناسبی برای رشد و انتقال انواع بیماری‌ها تلقی می‌شوند. با این حال، موضوع کودکان زباله‌گرد همچنان بدون راه حلی جدی و عملی از سوی مسئولان باقی مانده است. تا پیش از گسترش کرونا، مردم گاهی به این کودکان کمک‌هایی می‌کردند. برای آنها غذا یا لباس می‌خریدند، یا گاهی وسیله‌ای که برای تحصیل آنها کاربرد داشته باشد، برایشان فراهم می‌کردند. اما پس از شروع کرونا، همه از این کودکان فرار می‌کنند. ترس از سرایت کرونا باعث شده است تا کمک‌های مردمی کمتری به این قبیل افراد برسد. در حالی که وزارت بهداشت به مردم توصیه کرده است تا برای جلوگیری از سرایت کرونا در خانه بمانند، کودکان زباله‌گرد تا پاسی از شب به دنبال یافتن یک قوطی فلزی بیشتر یا یک کاسه پلاستیکی، مدتی طولانی در میان زباله‌های انباشته کندوکاو می‌کنند.آنها ساعت کاری ندارند، و اگر نتوانند سهمیه درخواست شده را جمع‌آوری کنند، احتمالا با واکنش شدید «کارفرما»های خود مواجه می‌شوند.

در گفت‌وگویی که یکی از خبرنگاران باشگاه خبرنگاران جوان، با برخی از این کودکان داشته نکات جالبی به چشم می‌خورد. یکی از آنان می‌گوید: «مگر اصلاً کار ما قانونی بود که حال غیرقانونی شده باشد؟» دیگری می‌گوید: «رئیسم گفته فقط معتادها کرونا می‌گیرن!»

وقتی به او مسئله کرونا و خطر مرگ را یادآور می‌شوند، یکی از کودکان زباله‌گرد در پاسخ می‌گوید:«کار ما کثیف هست، اما نه آنقدر که بخواهد ما را بکشد؛ از مرگ نمی‌ترسم اما از این که کارم باعث شود به وسیله ویروس و بیماری روی تخت بیمارستان بمیرم می‌ترسم.» وقتی برای یکی دیگر از آنها که بدون دستکش و ماسک در حال جست‌وجوی زباله‌هاست، در مورد کرونا توضیح داده می‌شود، می‌گوید:«ببین، کار من با آشغال است! از اینجا کثیف‌تر؟ چندین سال است که این کار را می‌کنم و با همین آشغال‌ها و محیط کثیف سر و کار دارم .اگر قرار بود بمیرم تا الان خلاص شده بودم.»

بسیاری از این کودکان بین ۱۰ تا ۱۵ سال سن دارند. برخی از آنها تبعه ایران نیستند یا دست‌کم با آن که در ایران دنیا آمده‌اند، برای آنها شناسنامه و پاسپورت ایرانی صادر نمی‌شود. این کودکان به جای تحصیل پشت میز درس، در میان زباله‌ها کودکی خود را به نوجوانی و جوانی و حتی بزرگسالی می‌رسانند؛ البته به شرط آن که اقبال با آن‌ها یار باشد تا بر اثر بیماری و حالا کرونا، جان خود را از دست ندهند.

بر اساس معاهدات بین‌المللی که ایران نیز جزو امضاکنندگان آن‌ها است، استفاده از کودکان برای زباله‌گردی ممنوع است. با این حال، در سطح تمام شهرهای بزرگ ایران می‌توان این قبیل افراد را مشاهده کرد. سازمان‌ها و ارگان‌های مختلفی در این ماجرا مسئول هستند و علیرغم گزار‌ش‌ها و پیگیری‌های مداوم طی ۱۰-۱۵ سال گذشته، هنوز تغییر خاصی مشاهده نشده است. هنوز شهرداری نتوانسته است تفکیک زباله را نهادینه کند. هنوز قوه قضاییه با افرادی که کودکان را برای زباله‌گردی به کار می‌گیرند، برخورد جدی و مستمری نداشته است. هنوز بهزیستی، سرپرستی این کودکان را برعهده نگرفته است و شرایط را برای تحصیل آنها مهیا نکرده است. و البته، اتباع دیگر کشورهایی که سال‌های طولانی عمر خود را در ایران گذرانده‌اند، همچنان از کسب تابعیت و حقوق شهروندی محرومند.

در روزهایی که کرونا به دغدغه اصلی سلامت کل شهروندان کشور بدل شده است، توقع می‌رود که در کوتاهترین زمان ممکن، مسئولان تصمیماتی در راستای حفظ جامعه از خطر گسترش کرونا بگیرند. به وضوح مشخص است که کودکان زباله‌گرد، هدف نخست مواجهه با خطر ابتلا به کرونا هستند. از آنجا که این کودکان برای آزمایش به جایی رجوع نمی‌کنند و اساسا امکان و توان رجوع به پزشک را ندارند، مشخص نیست که چند نفر از آنها به کرونا آلوده شده‌اند. تامین سلامت شهروندان بر عهده دولت است و شرایط بغرنج زباله‌گردان، دست‌کم در این راستا، نیازمند توجه جدی است.

عامل اصلی زباله‌گردی، فقر است. اگر دولت برنامه‌ای مدون برای تامین حداقل‌های زندگی کودکان کار و افراد زباله‌گرد تدوین می‌کرد، شاید می‌توانست این پدیده زشت را کنترل کند.  بیش از ۱۵ سال از قانون ممنوعیت زباله‌گردی می‌گذرد و امروز که کل جامعه با خطر بیماری همه‌گیر و مرگ رو‌به‌رو است، توقع می‌رود تا هر چه سریع‌تر اقدامی برای حفظ جان مردم، از جمله افراد زباله‌گرد، انجام گیرد. تنها یکی از نهادهای ثروتمند حمایتی، مانند کمیته امداد یا سازمان بهزیستی، می‌تواند با زیر پوشش گرفتن کودکان زباله‌گرد، جلو این پدیده زشت را بگیرد. اما پس از ۱۵ سال، به نظر می‌رسد که اساسا اراده‌ای جدی مبنی بر حل این معضل بزرگ در کشور وجود ندارد.