محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در نخستین سفر خارجی خود پس از شیوع کووید-۱۹ در ایران، به سوریه سفر کرده است. این سفر یک روزه در شرایطی انجام می‌شود که بسیاری از رویدادها و نشست‌های دیپلماتیک و اقتصادی تحت تاثیر همه‌گیری کرونا در جهان به حال تعلیق درآمده یا به طور آنلاین و ویدئوکنفرانس برگزار می‌شود. از سوی دیگر، سوریه حدود یک ماه است که مرزهای خود را بسته و با اعلام دو مورد مرگ ناشی از کرونا و ۳۸ مورد ابتلا،‌ قوانین قرنطینه را برای شهروندان اجرا می‌کند. 

عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، هدف از سفر ظریف را گفتگو با رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه سوریه در خصوص روابط دوجانبه، ‌تحولات منطقه‌ای و مبارزه سوریه علیه «تروریسم» عنوان کرده است. استقرار نیروهای ترکیه در ادلب و دست‌اندازی تفنگداران آمریکایی به شرق فرات برای تسلط بر چاه‌های نفتی سوریه از جمله مواردی است که به گفته برخی رسانه‌های داخلی ظریف را بر آن داشته که در بحبوحه بحران کرونا به این سفر برود. 

این موضوعات برای کشوری که  ۸۳ هزار مورد ابتلا به کرونا و بیش از ۵ هزار مرگ به طور رسمی در آن به ثبت رسیده و در جمع ۱۰ کشور نخست جهان از نظر تعداد مبتلایان و قربانیان قرار دارد، اضطراری به‌نظر نمی‌رسد. 

نخستین سفر پس از یک سال

ظریف آخرین بار اواخر فروردین‌ماه‌ سال گذشته با بشار اسد در دمشق دیدار کرده بود. این سفر پس از سفر اسفندماه ۱۳۹۷ بشار اسد به تهران انجام شد. تصاویر ملاقات اسد با آیت‌الله خامنه‌ای و قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس در حالی که ظریف غایب بود، به سرعت مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. تا جایی که وزیر امور خارجه ایران نارضایتی از به حاشیه رانده شدن خود را در صفحه اینستاگرام شخصی‌اش با مخاطبان به اشتراک گذاشت. اقدامی که به استعفای او تعبیر شد و البته همانگونه که پیش‌بینی‌ می‌شد، از شبکه‌های اجتماعی فراتر نرفت.

هرچند که همین اقدام نیز با موضع‌گیری‌های قبلی و بعدی ظریف در مورد سیاست منطقه‌ای و نقش سپاه قدس در تضاد بود.

ظریف در تشریح جایگاه خود در سیاست‌های منطقه‌ای در بین جمعی از ایرانیان مقیم سوئد گفته بود: «به وزیر امور خارجه عربستان پیام دادم که اگر گمان می‌کنید من «ماله‌کش اعظم» هستم، با قاسم سلیمانی مذاکره کنید.» این روایت ظریف مربوط به ماه‌های نخست آغاز به کار به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در سال ۱۳۹۲ است. به این معنی که ظریف از آغاز نه تنها به نقش منفعل وزیر امور خارجه در سیاست‌های منطقه‌ای-شامل سوریه- اشراف داشته و آن را پذیرفته، بلکه آن را در طبق اخلاص قرار داده و به فرمانده سپاه قدس پیشکش کرده است.

سفر ظریف، نخستین سفر رسمی یک مقام جمهوری اسلامی به سوریه پس از کشته شدن قاسم سلیمانی در حمله نیروهای آمریکایی در عراق (۱۳ دی ۱۳۹۸) به شمار می‌رود که فراتر از مانورهای سیاسی متداول تهران به نظر می‌رسد.

پیش از این خبر سفر محرمانه اسماعیل قاآنی، جانشین سلیمانی به سوریه و لبنان منتشر شده بود. اما از نگاه بسیاری از ناظران بین‌المللی ویژگی‌های شخصیتی و ظرفیت‌های قاآنی با مجموعه پتانسیل‌های همتای سابق او، فاصله زیادی دارد. عدم تسلط کامل به زبان عربی یا ضعف در برقراری روابط نزدیک با چهره‌های تاثیرگذار در منطقه، بخشی از این کاستی‌ها به شمار می‌رود.

این کمبودها به این معنی نیست که از این پس دستگاه دیپلماسی در امور منطقه‌ای بر سپاه قدس مقدم خواهد بود، بلکه به این معنی است که در جایی که ضرورت باشد، ظرفیت‌های ظریف برای پر کردن برخی خلاء‌های ایجاد شده در غیاب سلیمانی به کار گرفته می‌شود.

مذاکره «غیر محتمل» نیست

محمد جواد ظریف که از دوستان بسیار نزدیک سلیمانی بود، سه هفته پس از کشته شدن او در حمله پهپادی نیروهای آمریکایی در بغداد، در پاسخ به پرسشی در مورد احتمال مذاکره با آمریکا به هفته‌نامه اشپیگل گفت: «نه، من هرگز این احتمال را رد نمی‌کنم. برای ما فرقی نمی‌کند چه کسی در کاخ سفید نشسته است. مهم این است که رفتارشان چگونه است. ترامپ می‌تواند گذشته خود را اصلاح کند و تحریم‌ها را برداشته و به میز مذاکره بازگردد.»

مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا دو سال قبل در تشریح شرایط بازگشت کشورش پای میز مذاکره با ایران به سرفصل‌هایی دوازده‌گانه اشاره کرد که طیف وسیعی از موضوعات از برنامه‌های هسته‌ای و موشکی تا زندانیان آمریکایی و حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی و ماجراجویی‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی را شامل می‌شد.

به موازات دوره‌ای از افزایش تنش‌ها در بهار و تابستان گذشته، تحولات زیادی نیز در رویکرد تهران پدید آمده است.

ایران از اردیبهشت‌ماه گذشته و به دنبال آغاز تحریم نفتی از سوی آمریکا، روند گام به گام کاهش تعهدات هسته‌ای در چارچوب برجام را آغاز کرد. با گذشت یک سال و برداشته شدن پنج گام،‌ هنوز هیچ یک از گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نقض نگران‌کننده و تهدیدآمیز تعهدات برجام از سوی ایران را تایید نکرده است. همچنین تهران به هیچ یک از تهدید‌ها در زمینه خروج از پیمان منع اشاعه هسته‌ای یا پروتکل الحاقی عمل نکرده و طرف‌های باقی‌مانده در برجام نیز هنوز شرایط را به ‌اندازه‌ای خطرناک ندیده‌اند که موضوع را دوباره به شورای امنیت ارجاع کنند.

افزون بر این، سه ماه و نیم پس از کشته شدن سلیمانی در عراق و حمایت تهران از عبداللطیف الکاظمی، نخست‌وزیر جدید این کشور، در حالی که ائتلاف امنیت دریانوردی در خلیج فارس مستقر شده، سطح تنش‌ها بین تهران و واشینگتن  پایین‌تر از پیش‌بینی‌هایی است که وقوع درگیری را اجتناب‌ناپذیر می‌دانستند. 

از سوی دیگر روند مبادله زندانیان بین ایران و آمریکا در یک سال گذشته هم‌گام با سیر متناوب تنش‌ها در جریان بوده و در دو ماهی که از تایید رسمی شیوع کرونا در ایران می‌گذرد، شماری از شهروندان آمریکایی یا دوتابعیتی زندانی در ایران به مرخصی‌های بدون «زمان بازگشت تعیین شده» آمده‌اند.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا روز گذشته ادعا کرد، تهران رویکرد خود را تغییر داده و به دنبال توافق است. به گفته ترامپ، زمانی که او به قدرت رسید، ایران در ۱۸ منطقه شامل سوریه درگیری بزرگ ایجاد کرده بود و داشت بر منطقه مسلط می‌شد. رئیس‌جمهور آمریکا ادعا کرد، اما اکنون جمهوری اسلامی برای بقا تلاش می‌کند. پومپئو نیز ادعا می‌کند در یک سال گذشته منابع مالی گروه‌هایی مانند حماس و حزب‌الله در نتیجه اعمال تحریم‌ها علیه ایران به شدت کاهش یافته است.

در مقابل در همین مدت با چراغ سبز واشینگتن، نخستین تراکنش اینستکس (کانال ویژه اقدام مالی) انجام شد و کانال سفارت سوئیس به عنوان حافظ منافع آمریکا در ایران محموله کمک‌های بشردوستانه را به تهران تحویل داد.

با گذشت ۹ سال از جنگ داخلی سوریه که به جان‌باختن ۳۸۰ هزار نفر و بی‌خانمانی و کوچ اجباری میلیون‌ها شهروند سوری منجر شده است؛ ایران، روسیه، ترکیه و آمریکا برای دستیابی به سهم بیشتر در این کشور رقابت می‌کنند.

خروج نیروهای جمهوری اسلامی از سوریه یکی دیگر از موضوعات مطرح در سرفصل‌های دوازه‌گانه‌ای است که هدف آن دستیابی به توافقی گسترده‌تر با تهران تعریف شده است.