ویروس کرونا چنان جهان را تکان داده که بیشتر توجه‌ها جلب مضرات بلافصل آن است: مرگ و میر بیماران. اما عواقب ویران‌بار غیرمستقیم چه؟

از جمله خطراتی که نتیجه غیرمستقیم این همه‌گیری هستند، عروج مجدد گروه تروریستی داعش است. عراق تا بحال حدود ۲۷۰۰ مورد تایید شده کرونا و حدود ۱۰۰ مورد مرگ و میر داشته است. بنابراین ضربات مستقیمی که از کرونا خورده چشمگیر نبوده‌اند؛ اما ظهور داعش می‌تواند عواقب هولناکی برای این کشور در پی داشته باشد.

بیش از دو سال پیش بود که داعش تقریبا تمامی اراضی تحت کنترل خود را از دست داد. این گروه دیگر «دولت» نیست و به یکی از گروه‌های تروریستی متعدد منطقه بدل شده است. چند ماه پیش رهبر مخوف آن، ابوبکر البغدادی، در حمله آمریکایی‌ها در خاک سوریه کشته شد. طبق تخمین‌ها این گروه اکنون تنها حدود سه هزار نیرو دارد که در مقایسه با ده‌ها هزار نیرویی که روزی تحت رهبری آن بودند، عدد ناچیزی است. به نظر می‌رسد رهبر جدید گروه، ابو ابراهیم الهاشمی القریشی، نتوانسته باشد جای خالی البغدادی را به راحتی پر کند. اما حملات داعش هرگز به طور کامل متوقف نشده‌اند و همیشه جریان داشته‌اند. مطالعه دقیق آمار کنونی نشان می‌دهد که در سال جاری لزوما شاهد افزایش تعداد حملات نسبت به سال قبل نبوده‌ایم؛ اما چند عامل باعث می‌شوند نگران خطر اوج گرفتن دوباره داعش بخصوص در خاک عراق باشیم.

یکی این‌که نیروهای آمریکایی خروج خود از پایگاه‌های خود در غرب عراق و استان‌های نینوا و کرکوک را آغاز کرده‌اند. این خروج‌ البته به تصمیمات مربوط به ماه دسامبر در آمریکا برمی‌گردد و ربط مستقیمی به کرونا و یا ماجراهایی که در پی ترور قاسم سلیمانی صورت گرفت ندارد، اما کرونا باعث تشدید سرعت آن شده است. در پی ترور سلیمانی بسیاری از نیروهای شیعه عراقی با خواست خروج کامل نیروهای آمریکا به میدان آمده‌اند و بر این طبل می‌کوبند. البته به نخست‌وزیری رسیدن مصطفی کاظمی، که کمتر از نخست‌وزیر قبلی متکی به تهران است،‌ می‌تواند این جو را تغییر دهد.

عامل دیگر تداوم اختلافات بین دولت مرکزی عراق و دولت اقلیم کردستان است. این اختلافات باعث شده در برخی اراضی عراق که مورد مناقشه بین بغداد و اربیل است نیروهای امنیتی کافی حضور نداشته باشند. این‌جا است که نقش کاظمی و تلاشش برای سامان دادن به دولت عراق اهمیت پیدا می‌کند. او البته با مشکلات بسیاری در این راه روبرو است:‌ اختلافات متعدد گروه‌های شیعه با یکدیگر؛‌ جنبش مردمی با خواست‌ها و توقعاتش از دولت جدید؛ و کاهش شدید قیمت نفت که منبع حدود ۹۰ درصد از بودجه دولتی عراقی است.

خطر بزرگ دیگر مشکلات مربوط به حضور ۱۰ هزار زندانی داعشی در زندان‌های شمال شرق سوریه است. این منطقه و زندان‌هایش توسط «نیروهای دموکراتیک سوریه» اداره می‌شوند، قوایی که رهبری آن به دست حزب چپ‌گرای کردهای سوریه است. در اکتبر سال گذشته ترکیه دست به یورش به اراضی تحت کنترل این نیروها در مرز ترکیه و سوریه زد. این در پی آن بود که آمریکا نیروهای پشتیبانی خود را عقب کشیده بود؛ توافقی غریب بین دونالد ترامپ و رجب طیب اردوغان که با مخالفت کنگره آمریکا مواجه شد. همین باعث شد کردها تحت فشار بیشتر قرار بگیرند و بعضی نیروهای خود را از کار پاسداری زندان به کار دفاع در مقابل ترکیه بکشانند. در پی این اقدام شاهد حداقل یک شورش از سوی داعشی‌ها در زندانی در استان حسکه سوریه بودیم. این خطر که داعش بتواند با حملات سازمان‌یافته زندانی‌های خود را آزاد کند همچنان وجود دارد..

از این ده هزار زندانی حدود هشت هزار نفر تبعه کشورهایی غیر از سوریه و عراق هستند. بیشتر این تعداد شهروند کشورهای اروپایی هستند. اما علیرغم اصرار آمریکا، این کشورها حاضر به پس گرفتن شهروندان خود نیستند. بعضی از آن‌ها مثل بریتانیا حتی از این شهروندان خلع تابعیت کرده‌اند. در نتیجه «نیروهای دموکراتیک سوریه» مانده‌اند و وظیفه سخت و پرهزینه زندانی نگاه داشتن و در نهایت دادرسی داعشی‌ها.

حملات اخیر

در این میان مقامات عراق تخمین می‌زنند که حداقل ۵۰۰ نفر از نیروهای داعش از اراضی شرق سوریه به عراق گریخته‌اند. برخی نیز به نقاط پشتیبانی سابق خود در ترکیه رفته‌اند و از خاک آن کشور برنامه ورود به عراق را می‌چینند.

در چند روز اخیر شاهد چندین حمله در عراق بودیم. دو حمله مجزا در استان دیاله سه کشته به جای گذاشت: یکی حمله به نیروهای حشد شعبی (شیعیان مورد حمایت ایران)‌ در یک روستا. دیگری ربودن یک شهروند غیرنظامی ۲۵ ساله از شمال بغداد و سپس کشتن او (اولی را یکی از مقامات امنیت دیاله گزارش کرده و دومی را منبعی امنیتی در گفتگو با خبرگزاری آناتولی.) در استان صلاح‌الدین نیز شاهد یک حمله بودیم که منجر به کشته شدن دو سرباز ارتش شد.

داعش در اوج خود در تابستان ۲۰۱۴ کل استان صلاح‌الدین باضافه استان نینوا (با مرکزیت موصل، مهم‌ترین شهر شمال عراق)، استان صحرایی الانبار در غرب کشور و بخش‌هایی از دو استان دیاله و کروک را در اختیار داشت. در نتیجه بی‌شک هنوز طرفداران و پایگاه‌هایی در این مناطق دارد که در صورت عروج دوباره آن می‌توانند دردسار شوند.

هشدارهای مقامات

مقامات غربی و عراقی هر دو درباره ظهور مجدد داعش هشدار می‌دهند.

یکی از هشدارها را اخیرا از فرمانده ۷۰ سرباز نروژی شنیدیم که بخشی از ائتلاف بین‌المللی ضدداعش در عراق هستند. این نروژی‌ها قریب سه سال است که در استان الانبار مرکزیت دارند و در آن‌جا نیروهای عراقی را تعلیم می‌دهند. سرهنگ دوم استاین گرونشتاد به روزنامه «وی جی»  نروژ گفت داعشی‌ها از نظر نظامی و مالی تقویت شده‌اند. این مقام ارتشی گلایه کرد که نیروهای عراقی در پی کرونا هماهنگی و تمرکز سابق خود را از دست داده‌اند در حالی که داعشی‌ها چون در مناطق دوردست روستایی هستند در معرض خطر این ویروس قرار ندارند.

سرهنگ مایلز بی. کاگینز سوم، سخنگوی ائتلاف ضدداعش، نیز گفت حملات داعش افزایش یافته‌اند اما این را تا حدودی در پاسخ به حملات ائتلاف به مواضع داعش در مناطق کوهستانی و روستایی شمال و مرکز عراق دانست.

در اربیل، نگرانی‌ها در مورد داعش بسیار است. قباد طالبانی، معاون نخست‌وزیر اقلیم کردستان، از ظهور مجدد داعش به عنوان «خطری واقعی» یاد کرد و افزود: «در شمال کشور مشغول بسیج و کشتار ما هستند و به زودی به بغداد هم ضربه خواهند زد.» طالبانی گفت اختلاف بین نیروهای مسلح اقلیم و دولت فدرال از جمله عواملی است که به داعش چنین امکانی داده است.

سخنان بعضی مقامات دیگر اما ضد و نقیض به نظر می‌رسد. مثلا سپهبد پت‌ وایت، فرمانده ائتلاف، هفته پیش گفت مبارزه علیه داعش در چند ماه گذشته موفقیت‌آمیز بوده است. ژنرال وایت افزود: «کمبود مالی دارند، کمبود نیروی جنگنده دارند و در بیشتر مناطق کمبود پشتیبانی جمعیت محلی دارند. حملاتی که در چند هفته گذشته دیده‌ایم مثل حملات داعشی که قبلا می‌شناختیم نیستند.»

اما حملات داعش در یک دو هفته‌ای که از ماه رمضان می‌گذرد به نظر پیچیده‌ می‌آیند. در کرکوک نیروهای این گروه اینقدر اعتماد به نفس داشتند که به ساختمان اطلاعاتی اصلی شهر حمله کنند؛ حمله‌ای که سه زخمی به جای گذاشت. پیش از آن مورد سه حمله هماهنگ در استان صلاح‌الدین را داشتیم که ۱۰ کشته بر جای گذاشت — مرگبارترین حمله در چندین ماه گذشته. در خاک سوریه نیز شاهد حملات داعش به نیروهای امنیتی و چاه‌های نفت بوده‌ایم؛‌ هم در بخش مورد کنترل «نیروهای دموکراتیک» و هم در بخش مورد کنترل رژیم بشار اسد، از استان حمص گرفته تا استان شرقی دیرالزور در مرز با عراق. حمله روز ۹ آوریل به شهر السخنه در استان حمص را نمی‌توان فراموش کرد. در این حمله ۳۲ نیروی دولت سوریه و ۲۶ داعشی کشته شدند (طبق آمار «دیده‌بان حقوق بشر سوریه» که نزدیک به اپوزیسیون است) و نیروی هوایی روسیه مستقیما درگیر شد. از جمله عوارض این نبرد آسیب دیدن تجهیزات گازی و قطع برق در برخی نقاط سوریه بود.

بعید است دولت‌های منطقه و جهان اجازه دهند کابوس داعش دوباره در آن سطحی که در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ دیدیم به واقعیت بدل شود. اما جلب توجه‌ها به کرونا نباید باعث شود خطرهای بزرگ‌تر خاورمیانه فراموش شوند.