ایران همزمان با سالگرد خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک و افزایش تحریم ها در چارچوب استراتژی فشار حداکثری، در هشتم می(هجدهم اردیبهشت) اعلام کرد، محدودیت هایی در تعهدات خود نسبت به برجام ایجاد می کند و به طرف های باقی مانده در برجام شامل انگلیس، فرانسه، آلمان، چین و روسیه، 60 روز مهلت داد برای رفع دغدغه های تهران در مبادله های بانکی و صادرات نفت پای میز مذاکره بازگردند.
با گذشت 30 روز از این فرجه دو ماهه،نه اروپاییان پای میز مذاکره بازگشته اند، نه روسیه و چین فراتر از صدور بیانیه هایی در جهت تشویق ایران به پایبندی به برجام، گامی برداشته اند.
رهبران روسیه و چین در تازه ترین موضع گیری خود ضمن محکوم کردن تحریم های یکجانبه آمریکا از ایران خواستند به تعهدات در برجام پایبند بماند. ترزا می، نخست وزیر مستعفی انگلیس نیز در دیدار اخیر با دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا گفته، باوجود برخی اختلاف نظرها، لندن و واشینگتن در جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای هدف مشترکی را دنبال می کنند. او در عین حال خواستار باقی ماندن ایران در برجام شد. موضعی که مقامات فرانسه و انگلیس نیز با آن اتفاق نظر دارند.
اکنون، ایران 30 روز مانده به پایان ضرب الاجلی که اروپاییان نپذیرفته اند، اجرای دور بعدی کاهش تعهدات را پیش رو دارد. در بیانیه ای که شورای عالی امنیت ملی در مورد کاهش تعهدات ایران در برجام منتشر کرد، آمده است:« از این پس طبق بندهای 26 و 36 مندرج در برجام؛ محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی شده و ذخایر آب سنگین اجرا نمی شود.» بر اساس برجام، ایران باید ذخیره اورانیوم غنی شده بالای 300 کیلو و آب سنگین بالای 130 تن را از کشور خارج کند. در ادامه این بیانیه به اروپاییان هشدار داده شده، چنانچه اهداف ایران در فرجه 60 روز محقق نشود، گام بعدی افزایش سطح غنی سازی و مدرن سازی راکتور آب سنگین اراک است. گام هایی که عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه و از مذاکره کنندگان ارشد هسته ای، آن را خروج مرحله به مرحله از برجام توصیف کرده است.
تعهداتی که ایران در حال حاضر اجرا نمی کند، یعنی خارج نکردن مازاد ذخایر اورانیوم غنی شده و آب سنگین در واقع مواردی است که با تمدید نشدن بخش هایی از معافیت از تحریم های هسته ای علیه ایران، امکان اجرای آن وجود نداشت. ایالات متحده قبلا محدودیت هایی را در معافیت از تحریم های هسته ای ایران اعمال کرده بود که شامل ممنوعیت فروش یا معاوضه اورانیوم غنی شده و آب سنگین نیز می شد.
اما افزایش سطح غنی سازی، آنگونه که در بیانیه شورای عالی امنیت ملی به آن اشاره شده، موضوع دیگری است. کاهش سطح غنی سازی یا توقف آن یکی از اصلی ترین موضوعات مطرح در مذاکرات هسته ای بود که چند بار اختلاف بر سر آن مذاکرات را در آستانه شکست قرار داد.
آمریکا و اروپا پس از کاهش تعهدات ایران در برجام اعلام کردند، فعلا واکنشی نشان نمی دهند و اوضاع را زیر نظر دارند. اشاره آنها به نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بر فعالیت های هسته ای ایران بود که عبور ذخایر اورانیوم غنی شده ایران از سقف تعیین شده را گزارش می دهد. آژانس در تازه ترین گزارش خود اعلام کرده که ایران همچنان محدودیت‌های اصلی توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی را رعایت می کند و ذخایر اورانیم غنی شده از حد مجاز بالاتر نرفته است. بنابراین گزارش ذخیره آب سنگین ایران با 0.4 تن افزایش به حدود 152 تن رسیده و ذخایر اورانیوم غنی شده حدود 175 کیلو برآورد می شود که همچنان در محدود مجاز است.
این گزارش نشان می دهد، ایران همچنان نمی خواهد با اقدامات ناقض برجام، به آمریکا فرصت دهد به بهانه خروج تهران از برجام، برای اعمال تحریم های چندجانبه و بازگشت پرونده به شورای امنیت سازمان ملل با متحدان اروپایی لابی کند.
ترامپ از نخستین روزهای تبلیغات انتخاباتی تا امروز، بارها توافق هسته ای را بدترین توافق تاریخ آمریکا خوانده و به روشنی این توافق را تمام شده می داند. حتی برخی معتقدند نقض برجام از سوی ایران، بهترین هدیه برای رئیس جمهور آمریکا خواهد بود که می خواهد با ترکیبی از تحریم ها، تهدید نظامی و مذاکره به توافقی بزرگتر با ایران دست یابد.
اما تهران با اعلام مرحله بعدی کاهش تعهدات در برجام، عملا در دومینوی فروریختن برجام با آمریکا همکاری می کند. انتظار مقامات ایران است که تا قبل از به پایان رسیدن این فرجه دو ماهه، گشایشی در مسیر اجرای کانال مالی ویژه اروپا – اینستکس- یا صادرات نفت ایجاد شود، یا اینکه آمریکا از استراتژی فشار حداکثری عقب نشینی کند. در این صورت احتمالا آنها خواهند توانست با استناد به حسن نیت طرف مقابل، از برداشتن گام بعدی در جهت افزایش سطح غنی سازی خودداری کنند.
البته تا امروز اروپاییان به رغم تمامی وعده ها، اقداماتی عملی برای به کار انداختن این کانال مالی انجام نداده اند و صادرات نفت ایران نیز به گزارش رویترز به 400 هزار بشکه در روز کاهش یافته است. برخی منابع خبری می گویند، مقامات آمریکایی به شرکت های اروپایی هشدار داده اند در صورت استفاده از اینستکس برای تجارت با ایران، منافع خود را در ایالات متحده از دست می دهند. همچنین برایان هوک، نماینده ویژه دولت ترامپ در امور ایران نیز شایعات در مورد در نظر گرفتن برخی معافیت های محدود برای مشتریان نفت ایران را تکذیب کرده است.
در همین مدت، ترامپ برای مذاکره با رهبران فعلی جمهوری اسلامی اعلام آمادگی کرده و شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن هفته آینده به تهران سفر می کند تا بنا بر برخی گزارش ها بین ایران و ایالات متحده میانجی گری کند.
