ایالات‌متحده آمریکا تصمیم دارد پس از به پایان رسیدن دوره ۶۰ روزه معافیت از تحریم‌های هسته‌ای در ششم مردادماه سال جاری، این معافیت‌ها را تمدید نکند. این به معنی پایان حضور شرکت‌های چینی، اروپایی و در نهایت شرکت‌های روسی در روند توسعه برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز ایران و مسدود شدن یکی دیگر از معدود روزنه‌های است که برای تنفس برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) باقی مانده بود.

پیام این تصمیم برای اروپا، روسیه، چین و ایران «پایان برجام و ادامه استراتژی فشار حداکثری با هدف دستیابی به توافقی جدید» است.

تمدید معافیت از تحریم‌های هسته‌ای در بازه‌های زمانی دو یا سه‌ماهه پس از خروج آمریکا از برجام (اردیبهشت ۱۳۹۷)، گامی در جهت راضی نگاه‌داشتن دیگر اعضای باقی‌مانده در برجام (بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین) و حفظ زمینه‌ای برای بازگشت به میز مذاکره بود. برجام به منظور جلوگیری از انجام عملیات غنی‌سازی با خلوص بالا در ایران و ذخیره مواد حساس هسته‌ای، گزینه همکاری با شرکت‌های خارجی را به تهران ارایه می‌داد و واشینگتن با تمدید معافیت‌ها، امکان ادامه این همکاری‌ها را فراهم می‌کرد. 

اما با ادامه بن‌بست و نزدیک شدن زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران در مهرماه سال جاری در حالی که انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در پیش است، واشینگتن چشم‌انداز لغو معافیت‌ها را در برابر متحدان اروپایی، روسیه، چین و ایران قرار داده است.

مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا که در راس هیاتی حقوقی پروژه تمدید نامحدود تحریم‌های تسلیحاتی در شورای امنیت سازمان ملل را دنبال می‌کند، مدعی است که تهران «فعالیت‌های حساس اشاعه هسته‌‌ای» را توسعه داده و آمریکا با این اقدام فشار را بر جمهوری اسلامی افزایش می‌دهد.

این در حالی است که باوجود نصب سانتریفوژهای بیشتر در سایت غنی‌سازی فوردو، افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص پایین و از سرگیری برنامه‌های تحقیق و توسعه در روند پنچ گام رو به عقب تهران در تعهدات خود در چارچوب برجام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنان این فعالیت‌ها را یک نگرانی جدی و نقض صریح برجام نمی‌داند.

البته آژانس نگرانی‌هایی را در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته و سایت‌هایی که بازرسان به آنها دسترسی ندارند، مطرح کرده و خواستار همکاری تهران در این زمینه است.

لغو معافیت از تحریم‌های هسته‌ای از سوی آمریکا، مواردی مانند تغییر کاربری راکتور آب‌سنگین اراک، تامین اورانیوم غنی‌شده برای راکتور تحقیقاتی تهران و انتقال ضایعات سوخت راکتورها به خارج از ایران که با مشارکت شرکت‌های اروپایی، چینی و روسیه انجام می‌شود را تحت تاثیر قرار می‌دهد. البته راکتور بوشهر که ساخت روسیه است برای ۹۰ روز دیگر از معافیت از تحریم‌ها استفاده خواهد کرد.

این زمینه‌های همکاری صلح‌آمیز هسته‌ای، بخش کم‌خطر و عیان فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی است که تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد. وزارت امور خارجه آمریکا سال گذشته در توجیه تمدید معافیت از تحریم‌های هسته ای برای راکتور اراک گفته بود که به این ترتیب از تبدیل شدن این راکتور به یک «کارخانه تولید پلوتونیوم» جلوگیری می‌کنیم.

اکنون واشینگتن با صرفنظر از این امکان، همکاری شرکت‌های خارجی با برنامه‌های هسته‌ای ایران را هدف گرفته است. این همکاری‌ها تنها تعهدی در برجام است که کشورهای باقی‌مانده در این توافق به آن عمل می‌کنند.

اعلام این تصمیم از نظر شرایط زمانی نیز قابل توجه است. از سویی گفته می‌شود که واشینگتن قصد دارد پیش‌نویس قطعنامه تحریم‌های تسلیحاتی ایران را در ماه آینده میلادی در شورای امنیت به رای بگذارد و از سوی دیگر تهدید جنجالی استفاده از مکانیسم ماشه را به عنوان گزینه پشتیبان این پروژه مطرح کرده است.

روسیه و با احتمال بسیار کمتر چین، به عنوان دو کشوری معرفی می‌شوند که شاید بر خلاف رویه معمول چند سال گذشته، این بار از رای وتوی خود علیه قطعنامه پیشنهادی آمریکا استفاده کنند.

در همین حال معافیت از تحریم‌ها برای راکتور بوشهر که روسیه سود سرشاری از آن به دست آورده و می‌آورد، از سوی آمریکا تمدید خواهد شد.

افزون بر این، رای‌گیری برای قطعنامه تحریم تسلیحاتی و لغو معافیت از تحریم‌های هسته‌ای، باقی ماندن اروپا در«انفعال» و ایران در شرایط «انتظار» را بیش از پیش دشوار خواهد کرد.  هرچند که بیانیه روز گذشته پومپئو نشان می‌دهد که احتمالا متحدان اروپایی نیز برای عبور از برجام آمادگی دارند.

آنچه پیش روی ایران است، تصمیم‌گیری برای واکنش و سرنوشت مجموعه‌ای از تهدیدها است که اعلام کرده بود در صورت عدم پایبندی طرف مقابل به تعهدات‌اش یا طرح موضوع در شورای امنیت، آنها را عملی می‌کند؛ غنی‌سازی ۲۰ درصدی، خروج از پروتکل الحاقی و خروج از پیمان منع اشاعه هسته‌ای. اگر لغو معافیت از تحریم‌های هسته‌ای، «شلیک نهایی» آمریکا به برجام باشد، اجرای این تهدید‌ها برای پرهیز از مذاکره و توافق با دولت دونالد ترامپ، «آتش خودی» است.