روز پنج‌شنبه ۲۸ ماه مه، دقایقی پس ازخبر ورود چهارمین نفت‌کش حامل بنزین جمهوری اسلامی ایران به آب‌های ونزوئلا، روزنامه وال استریت جورنال به نقل از برخی منابع آمریکایی اعلام کرد که با دو نفت‌کش غیر ایرانی تماس گرفته‌اند تا به آنان بگویند تحریم آن‌ها را تهدید می‌کند. این تانکرها با شیوه‌های معمول در فریب حمل دریایی (تغییر مقصد، خاموش کردن ترانسپوندرهای ماهواره‌ای وغیره) نفت ایران را به ونزوئلا حمل می‌کردند. به این ترتیب سرنوشت پنجمین نفت‌کش ایرانی نامشخص و پیام آمریکا حاکی از این است که ایران در حیاط خلوط آمریکا چه می‌کند؟

یک هفته قبل از آن گشت نیروهای مسلح بولیوار موسوم به اف.ای.ان. اولین نفت‌کش را که از بقیه بزرگ‌تر بود با شادمانی در همان آب‌ها اسکورت کرده بودند. این نفت‌کش‌ها حامل بنزین و افزودنی‌های شیمیایی برای افزایش میزان اکتان بنزین هستند که در تولید بنزین ونزوئلا به کار خواهد رفت. ابهاماتی درمورد علت و شیوه پیش‌پرداخت ونزوئلا (۹ تُن طلای شمش که البته ایران منکر آن است) قبل از دریافت محموله؛ تصمیم ایران در ارسال محموله یک‌ونیم میلیون بشکه‌ای بنزین در پنج کشتی کوچک (به جای یک یا دو نفت‌کش بزرگ) مطرح است. این ابهامات موجب گسترش شایعاتی در مورد امکان ارائه خدماتی در جهت راه‌اندازی سیستم‌های تولید بنزین ونزوئلا و یا همکاری در سایر زمینه‌ها شده است که شیوه غیرمرسوم پیش‌پرداخت به آن دامن می‌زند. اکنون ورود این دو نفت‌کش جدید قضیه را پیچیده‌تر کرده است. در حال حاضر صنایع نفتی ونزوئلا زمین‌گیر شده و تولید بنزین به ۱۰ درصد نیاز داخلی رسیده است. عمده این صنایع توسط آمریکا بنیان‌گذاری شده و بعید به نظر می‌رسد که ایران بتواند مشکلات آن را حل و فصل کند.

دکترین مونرو

در آوریل سال ۲۰۱۹ دکستر فیلکینز در مقاله‌ای در نشریه نیویورکر به تحلیل شخصیت جان بولتون مشاور امنیتی وقت کاخ سفید پرداخته و ضمن آن اشاره می‌کند که از منظر جان بولتون «دکترین مونرو هنوز زنده است» زیرا نیم‌کره غربی «نیم‌کره ما است». گرچه جان بولتن مستقیماً اشاره به فعالیت نیروهای نظامی برای تامین منافع آمریکا در نیم‌کره غربی نکرد ولی نباید فراموش کرد که او به دفعات گفته است که «همه گزینه‌ها روی میز است» که طبعاً شامل گزینه نظامی هم می‌شود. یادآوری می‌شود که جیمز مونرو رئیس جمهور وقت آمریکا در ۱۸۲۳ با طرح دکترین مونرو به اروپاییان هشدار داد که آمریکا ادامه سیاست‌های استعماری آنان را در نیم‌کره غربی (حیاط خلوت آمریکا) تحمل نخواهد کرد.

با شروع مراودات چالشی ایران و ونزوئلا بار دیگر بحث‌هایی در مورد احیای دکترین مونرو در منطقه مطرح شد و افرادی در سطوح مختلف آکادمیک، سیاست‌گذاری، و رسانه‌ای به آن اشارات مستقیمی داشتند. گرچه این باور وجود دارد که ایران مشمول تعریف تهدید در نیم‌کره غربی نمی‌شود ولی نشریه واشنگتن پست در مقاله یک‌شنبه گذشته اظهارنظرهایی را از جانب تندروها مانند الیوت آبرامز نماینده ویژه آمریکا در ونزوئلا و یک استاد کالج جنگ ارتش آمریکا به نام ایوان اِلیس در رابطه با دکترین مونرو مطرح می‌کند. به نظر این استاد، ایران از قضیه تانکرها برای نوعی بازی با حاصل جمع صفر در برابر آمریکا استفاده می‌کند. نتیجه‌گیری نشریه این است که قضیه تانکرها آزمونی است که نشان می‌دهد دولت ترامپ تا چه حد تمایل دارد برای برقراری رابطه به خصومت بین دو ملت خاتمه دهد.

نمایش قدرت

عملاً چالش تانکرها بین ایران و ونزوئلا در برابر آمریکا از محدوده برخی شعارها و اقدامات نمایشی خارج نشد. رئیس جمهور ایران اخطار داد که «اگر کشتی‌های ایرانی در دریای کارائیب یا هرجای دیگر دنیا با هر مشکلی از جانب آمریکایی‌ها مواجه شوند، آن‌ها نیز متقابلاً دچار مشکل خواهند شد.» این هشدار بیشتر به عنوان تهدید علیه منافع آمریکا در خلیج فارس و دریای عمان و یا حتی در عراق تعبیر شد اما درعمل، قضیه از حد یک تهدید کلامی فراتر نرفت و هر دوطرف از تصاعد در درگیری خودداری کردند.

سناریوهایی هم برای توقیف نفت‌کش‌ها مطرح بود که عملی نشد. هم‌چنین گفته شد چون اقدام ایران در شرایط فعلی، نوعی کمک بشردوستانه برای ونزوئلا محسوب می‌شود (علی‌رغم پرداخت پیشاپیش)، هرگونه اقدام علیه نفت‌کش‌ها تصویری منفی را از آمریکا به دنیا مخابره می‌کند. نباید فراموش کرد که شاید این اولین باری است که ایران، تحت شرایط تحریم، به صورت علنی به جامعه بین‌المللی اعلام کرد نفت‌کش‌هایش به سمت هدفی مشخص در حرکتند. در تابستان سال گذشته،  پس از این که نفت‌کش ایرانی «گریس ۱» از بازداشت جبل‌الطارق آزاد شد ایران به سرپوش‌ها و مانورهای متعددی متوسل شد تا آن را به سواحل سوریه برساند.

مادورو رهبر سوسیالیست ونزوئلا از روحانی رئیس جمهور و خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی تشکر کرد و گفت: «ونزوئلا دوستان خوب و شجاعی دارد.» وی معامله با ایران را بخشی از توافق قدیمی‌تری دانست و گفت دو کشور خواهان صلح هستند. نیکلاس مادورو که در سیاست داخلی با بحران مشروعیت روبه‌رو است و همانند ایران متهم به سرکوب مخالفین و اتهامات عدیده حقوق بشری مواجه است، گفت:‌ «ما حق داریم در همه دریاهای جهان به تجارت آزاد بپردازیم.»

از طرف مقابل آمریکا به حضور نظامی خود در دریای کارائیب افزود. آمریکا بیشترین حضور نظامی را در منطقه برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و انسان دارد. اما این حضور به هیچ‌گونه مقابله و اصطکاک نظامی با ایران یا ونزوئلا منتهی نشد.

ایران، آمریکا، ونزوئلا

علی‌رغم فقدان هرگونه پیوستگی تاریخی یا فرهنگی، روابط اقتصادی ایران و ونزوئلا تحت ریاست جمهوری هوگو چاوز درسالهای ۲۰۰۰ پا گرفت. امضای بیش از یک‌صد قرارداد بانکی با هدف توسعه برنامه‌های اقتصادی، صنعتی، و معادن در ونزوئلا زمینه‌ای فراهم کرد که سفارت‌خانه‌های ایران در کشورهای منطقه از نیکاراگوا، تا اکوادور و بولیوی افتتاح و روابط ایران را با سایر نقاط آمریکا مرکزی پی‌گیری کنند. علاوه بر آن ایران چندین پروژه خانه‌سازی در ونزوئلا را آغاز کرد، گرچه به عقیده برخی از کارشناسان بسیاری از این قراردادها صرفاً انگیزه‌های ایدئولوژیک داشته و موجب افزایش فعالیت‌های حماس و حزب‌الله و ماموران امنیتی در منطقه شد.

واشنگتن مانند ایران (در مقیاسی بزرگ‌تر ازنظر ساختار سیاسی و جمعیتی) درگیر بحران ویروس کووید۱۹، بی‌کاری، و اقتصاد در حال رکود است. طبعاً دو کشور می‌توانند از تنش و درگیری اجتناب کرده و توان مالی و اقتصادی خود را صرف کنترل بحران‌های ناشی از بیماری همه‌گیر کووید۱۹ کنند.

درعین حال سیاست‌های اعلامی دو کشور برخلاف سیاست‌های اجرایی آنان است. در ایران تندروها نگرانند مبادا رابطه دوستانه با آمریکا قدرت سیاسی را از کنترل آنان خارج کرده، موج عظیم مخالفان، ناراضیان و جوانان را که به سمت غرب گرایش دارند از حالت بالقوه به فعل تبدیل و به نیرویی غیرقابل کنترل مبدل کند. در آمریکا، دولت دونالد ترامپ سعی می‌کند با هرگامی که برمی‌دارد دست کم دو فرآیند را در نظر بگیرد: اول، این‌که آیا چنین اقدامی برای جایگاه او به عنوان کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری از جانب حزب جمهوری‌خواه در ماه نوامبر سال جاری زیان‌بار نباشد و دیگر این‌که آیا به لحاظ تبلیغاتی برای انتخابات آینده سودمند باشد.

اهرم فشار

استفاده مداوم آمریکا از اهرم فشار حداکثری در شرایطی صورت می‌گیرد که  ایران چنین اهرمی را در اختیار ندارد. در این چارچوب، آمریکا سعی دارد برای قطع‌نامه ادامه تحریم‌های صادرات و واردات تسلیحاتی در شورای امنیت در ماه اکتبر نظر مساعد کشورهای دارای حق وتو را جلب کند. از طرف دیگر دست کم سه تانکر نفتی به مقصد نرسیده وجود دارد، مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا روز ۲۷ ماه مه دو مقام اتمی ایران را مشمول تحریم دانسته و گفته است که تقریبا کلیه معافیت‌های کشورهای اروپایی، چین و روسیه برای همکاری در فعالیت‌های غیرنظامی اتمی ایران را لغو خواهد کرد. کریستوفر فورد معاون وی در همان روز و نشست دیگری اعلام کرد که ایران نباید هیچ رآکتور هسته‌ای دیگری را به دست بیاورد.

این‌ها شاید یکی از آخرین امتیازهای توافق ۲۰۱۵ برجام برای ایران باشد که لغو آن موافقان و مخالفان زیادی دارد، زیرا حتی خود آمریکا را از یک کانال کسب اطلاعات در مورد فعالیت‌های اتمی ایران محروم خواهد کرد.

جلیل روشندل  استاد علوم سیاسی و امنیت بین‌المللی در دانشگاه کارولینای شمالی است.