روز پنجشنبه ۲۶ تیر ۱۳۹۹، آژانس ایمنی هوانوردی اروپا به شرکت‌های هواپیمایی اروپایی اخطار داد که برای حفظ امنیت از حریم هوایی ایران جهت پرواز به مقاصد خاورمیانه‌ای و آسیایی خود استفاده نکنند.

بر اساس اخطار مربوطه که مشابه آن در زمان اوج درگیری‌های روسیه و اوکراین در منطقه دنباس در تابستان ۱۳۹۳ صادر شده بود، پرواز هواپیماهای مسافربری در ارتفاع کمتر از ۲۵ هزار پا در حریم هوایی ایران به علت وجود سامانه‌های پدافندی زمین به هوای پیشرفته، «پرخطر» اعلام شده است.

صدور این اخطار ارتباط مستقیمی با سرنگون ‌شدن پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین در تاریخ ۱۸ دی ۱۳۹۸ توسط یک سامانه پدافندی نیروی هوافضای سپاه پاسداران دارد. این رویداد تا به امروز به قیمت از دست رفتن بخش اعظمی از درآمدهای سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و شهرسازی از محل عوارض پروازهای عبوری بر فراز ایران تمام شده است.

درآمد پروازهای عبوری از فراز ایران

ظهور داعش در عراق و اشغال بخش اعظمی از خاک این کشور توسط این گروه تروریستی در سال ۱۳۹۳، سبب شد تا بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی به‌ جای استفاده از حریم هوایی عراق، از فراز ایران عبور کنند. عوارض پروازهای عبوری از فراز ایران ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ دلار بود  که به ترتیب دو و سه برابر مبلغی بود که شرکت‌های هواپیمایی در صورت پرواز بر فراز عراق می‌پرداختند.

با وجود گران‌تر بودن پرواز از آسمان ایران، این شرکت‌ها ترجیح می‌دادند تا در راستای حفظ جان خدمه و مسافران هواپیماهایشان از حریم هوایی ایران جهت پرواز به مقاصد آسیایی و خاورمیانه‌ای‌شان استفاده کنند. این امر سبب شد تا در مدت کوتاهی سازمان هواپیمایی کشوری درآمد مناسبی از این راه کسب کند.

در خردادماه سال ۱۳۹۵، وزیر راه و شهرسازی مدعی شد که پروازهای عبوری از فراز ایران در سه سال گذشته ۲ برابر شده است و شرایطی را برای این سامان فراهم آورد تا به درآمد روزانه ۱٫۸ میلیون دلار و سالیانه ۶۵۷ میلیون دلار از این راه دست یابد.

متعاقباً، سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و شهرسازی حدود ۱۷۰۰ میلیارد تومان درآمد از محل پروازهای عبوری بر فراز ایران در سال ۱۳۹۷ از آن خود کردند. اما پس از سرنگون ‌شدن هواپیمای شرکت هواپیمایی اوکراینی در تاریخ ۱۸ دی ۱۳۹۸، این درآمد سقوط کرد.

در بسیاری از کشورهای جهان، نیروهای نظامی پیش از انجام هرگونه عملیات و رزمایش اقدام به اطلاع‌رسانی به سازمان‌ها و یا نهاد‌های هواپیمایی کشوری‌شان می‌کنند تا آن‌ها به شرکت‌های هواپیمایی هشدار بدهند تا از پرواز هواپیماهایشان در منطقه عملیات و یا رزمایش خودداری کنند.

در برخی موارد نیز به دلیل تلاش برای نگه‌داشتن اصل غافلگیری در انجام عملیات، به‌محض آغاز عملیات نظامی مراکز کنترل ترافیک پروازی فرمان دور نگه‌داشتن هواپیماهای غیرنظامی از محل عملیات را از نیروی نظامی مربوطه دریافت می‌کنند تا خطر بروز فاجعه در اثر شلیک سامانه‌های پدافندی خودی را به حداقل برسانند.

برخلاف بسیاری از نیروهای نظامی جهان، از ‌جمله ارتش ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رویه کاملاً متفاوتی را در جریان عملیات نظامی‌اش دنبال می‌کند؛ رویه‌ای که احترام به قوانین داخلی و بین‌المللی در آن جای ندارد، به اصول ایمنی هیچ توجهی نمی‌شود و جان نظامیان و غیرنظامیان در معرض خطر قرار می‌گیرد.

این بی‌قاعده بودن عملیات سپاه پاسداران به ضعف در فرماندهی و مدیریت میدان نبرد، نبود نظم و انضباط و همچنین فرمان‌ناپذیر بودن و یاغی‌گری برخی از فرماندهان این نیروی شبه‌نظامی بازمی‌گردد؛ مسئله‌ای که از ابتدای وجود این نیروی شبه‌نظامی وجود داشته و بارها چه در طول جنگ ایران و عراق و چه پس از آن باعث مرگ ناخواسته نظامیان و غیرنظامیان ایرانی را به همراه داشته است.

سه عملیات غیراستاندارد نیروی هوافضای سپاه

در جریان سه عملیات اخیر و مهم نیروی هوافضای سپاه پاسداران در دو سال گذشته، به سفارش فرماندهان این ارگان نظامی و با حمایت سران کشوری، سازمان هواپیمایی کشوری با زیر پا گذاشتن قوانین و اصول ایمنی رایج در بسیاری از کشورهای جهان، در رابطه با خطرهای ناشی از فعالیت‌های نظامی در حریم هوایی ایران و به‌خصوص در مجاورت محل انجام این عملیات اطلاع‌رسانی نکرد و متعاقباً سبب شد تا در چند بازه زمانی مختلف شرکت‌های هواپیمایی به‌جای استفاده از حریم هوایی ایران از حریم هوایی عراق جهت ترانزیت یا عبور هواپیماهاشان در مسیر پرواز به کشورهای حاشیه خلیج ‌فارس و نیز مقاصد آسیایی استفاده کنند.

در جریان حمله تلافی‌جویانه موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران به مقر فرماندهی حزب دموکرات در شهر کوی‌سنجق در اقلیم کردستان عراق در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۹۷، این نیرو اقدام به پرتاب هفت موشک بالستیک کوتاه‌برد و نقطه‌زن فاتح ۱۱۰ از پایگاه شهید قاضی طباطبایی واقع در نزدیکی تبریز کرد.

بر اساس گفته‌های یکی از کارکنان برج مراقبت فرودگاه بین‌المللی تبریز در مصاحبه با نگارنده، خلبانان یک فروند هواپیمای فوکر ۱۰۰ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر که در نزدیکی تبریز به سمت فرودگاه ارومیه در حال پرواز بود، شاهد حرکت این موشک‌های بالستیک در فاصله بسیار کمی از هواپیمای خود بودند و نگرانی خود را مبنی بر احتمال برخورد این موشک‌ها با هواپیمایشان در رادیو هواپیماشان ابراز کردند.

پس از آن، برخی مقامات سازمان هواپیمایی کشوری به نبودِ هماهنگی سپاه پاسداران با این سازمان و نبودِ اطلاع‌رسانی آن‌ها در پیوند با این عملیات، اعتراض کردند.

همچنین، در پی سرنگون ‌شدن یک فروند پهپاد جاسوسی گلوبال هاک نیروی دریایی آمریکا توسط یک موشک زمین به هوای صیاد ۲‌سی شلیک شده از یک سامانه پدافند موشکی سوم خرداد نیروی هوافضای سپاه پاسداران در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۹۸، بار دیگر بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی خارجی مدت‌زمان کوتاهی از آسمان ایران جهت پرواز به مقاصد آسایی و خاورمیانه‌ای خود استفاده نکردند.

دلیل نخست، آن بود که نیروی هوافضای سپاه پاسداران اقدام به ساقط کردن پهپاد آمریکایی در منطقه‌ای کرده بود که چندین هواپیمای مسافربری در نزدیکی آن در حال پرواز بودند، و دلیل دوم نیز اخلال در شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران وابسته به قرارگاه پدافندی خاتم‌الانبیاء نیروی پدافند هوایی ارتش از سوی ایالات‌متحده آمریکا به دستور رئیس ‌جمهوری آن کشور، دونالد ترامپ، در پاسخ به سرنگون شدن این پهپاد بود.

ضعف مدیریت و نبودِ تجربه در میان فرماندهان سپاه پاسداران و نیز تلاش سران جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از هواپیماهای مسافربری به‌عنوان سپر انسانی جهت جلوگیری از حملات تلافی‌جویانه ایالات‌ متحده در پاسخ به حمله موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران به پایگاه هوایی عین الاسد، درنهایت سبب ساقط شدن پرواز ۷۵۲ شرکت هواپیمایی اوکراین شد؛ رویدادی که علاوه بر ایجاد خشم عمومی و انزجار از این اقدام در میان جهانیان، آسمان ایران را برای مدتی نامعلوم ناامن کرد.